امکان تغییر مهریه بعد از عقد

به طور کلی، تغییر مستقیم (افزایش یا کاهش) مهریه مندرج در سند ازدواج پس از عقد، از نظر رویه قضایی و فقهی شورای نگهبان، فاقد اعتبار قانونی است. با این حال، زوجین می توانند از طریق روش های حقوقی جایگزین مانند هبه، صلح بلاعوض یا ابراء ذمه، تعهدات مالی جدیدی ایجاد یا مهریه اصلی را کاهش دهند، که این اقدامات نیازمند ثبت رسمی و رعایت شرایط قانونی است.

مهریه، این حق مالی مهم که با عقد نکاح برای زن در نظر گرفته می شود، از دیرباز جایگاه ویژه ای در فرهنگ و نظام حقوقی ایران داشته است. تعیین مهریه، اغلب در ابتدای زندگی مشترک و با توافق زوجین صورت می گیرد و در سند رسمی ازدواج ثبت می شود. اما با گذشت زمان و تغییر شرایط زندگی، دغدغه های جدیدی برای زوجین پدید می آید که ممکن است به تمایل برای تغییر میزان مهریه منجر شود. این تغییرات می تواند ناشی از بهبود یا وخامت وضعیت مالی زوج، توافقات جدید میان زن و شوهر، یا حتی تغییر نگرش نسبت به ماهیت و اهمیت مهریه باشد. این ابهامات، پرسش های حقوقی متعددی را در ذهن زوجین ایجاد می کند: آیا قانون اجازه تغییر مهریه اصلی را پس از ثبت عقد می دهد؟ چه راهکارهایی برای افزایش یا کاهش تعهدات مالی مرتبط با مهریه وجود دارد؟ این مقاله با هدف ارائه یک راهنمای جامع و تخصصی، به بررسی دقیق این موضوع می پردازد و جنبه های مختلف حقوقی و رویه قضایی را تبیین می کند.

مهریه چیست و زن چه زمانی مالک آن می شود؟

مهریه که در متون شرعی و حقوقی با واژگانی چون صداق، صداقیه، کابین و فرض نیز شناخته می شود، مالی است که در زمان انعقاد عقد نکاح، مرد به زن پرداخت می کند یا پرداخت آن را بر عهده می گیرد. این مال، می تواند عین معین، منفعت، دین، یا حتی آموزش یک مهارت باشد، مشروط بر آنکه ارزش مالی و مشروعیت داشته باشد.

قانون مدنی ایران، مهریه را حق زن می داند و به محض جاری شدن صیغه عقد نکاح، زن مالک تمام مهریه می شود. این مالکیت، حتی اگر مهریه عندالمطالبه باشد و هنوز پرداخت نشده باشد، محقق است. به عبارت دیگر، زن به محض عقد، حق تصرف در مهریه خود را پیدا می کند و می تواند هرگونه معامله یا بخشش را در مورد آن انجام دهد، حتی پیش از اینکه آن را از شوهر خود دریافت کرده باشد. این اصل، اساس بسیاری از احکام و روش های قانونی مرتبط با مهریه را تشکیل می دهد.

انواع مهریه به اختصار

مهریه در نظام حقوقی ایران دارای انواع مختلفی است که هر یک احکام خاص خود را دارند:

• مهرالمسمی: مهریه ای که در عقد نکاح تعیین شده و مورد توافق زوجین قرار گرفته است. بیشترین موارد مهریه از این نوع است.
• مهرالمثل: در صورتی که در عقد نکاح مهریه تعیین نشده باشد یا تعیین آن باطل باشد و مقاربت صورت گرفته باشد، دادگاه با توجه به وضعیت و جایگاه زن و عرف، مهریه ای را معین می کند.
• مهرالمتعه: اگر در عقد مهریه تعیین نشده باشد و مرد زن را قبل از نزدیکی طلاق دهد، مرد باید مبلغی را به عنوان مهرالمتعه به زن بپردازد که این مبلغ با توجه به وضعیت مالی مرد تعیین می شود.

همچنین، مهریه می تواند از نظر شیوه پرداخت به دو دسته اصلی تقسیم شود:

• عندالمطالبه: زن هر زمان که بخواهد، می تواند تمام یا قسمتی از مهریه خود را مطالبه کند و مرد مکلف به پرداخت آن است.
• عندالاستطاعه: پرداخت مهریه منوط به توانایی مالی مرد است و زن برای مطالبه آن باید استطاعت مالی مرد را در دادگاه اثبات کند.

آیا تغییر مهریه (افزایش یا کاهش) در سند ازدواج پس از عقد امکان پذیر است؟ (مروری بر تحلیل حقوقی و رویه قضایی)

پرسش از امکان تغییر مهریه پس از عقد، از جمله مهم ترین و چالش برانگیزترین مسائل حقوقی در حوزه خانواده است. برای پاسخ به این پرسش، لازم است بین تحلیل حقوقی محض و رویه قضایی حاکم تمایز قائل شویم.

تحلیل حقوقی اولیه: مهریه به عنوان یک تعهد مالی

از منظر حقوقی و صرفاً قراردادی، مهریه یک تعهد مالی است که در ضمن عقد نکاح بین زوجین ایجاد می شود. با توجه به اصل آزادی اراده و حاکمیت قراردادها در حقوق ایران (ماده ۱۰ قانون مدنی)، این توافق اولیه می تواند با اراده طرفین تغییر کند. یعنی همان طور که زوجین در ابتدا بر سر میزان مهریه توافق کرده اند، منطق حقوقی ایجاب می کند که بتوانند بعداً نیز با توافق متقابل، آن را افزایش یا کاهش دهند. این تغییر، مانند هر قرارداد مالی دیگری، مستلزم رعایت شرایط عمومی صحت معاملات از قبیل قصد و رضا، اهلیت طرفین، موضوع معین و مشروعیت جهت است.

رویه قضایی و نظر فقهای شورای نگهبان: ممنوعیت تغییر مستقیم مهریه

برخلاف تحلیل حقوقی محض، رویه قضایی کشورمان و دیدگاه فقهی حاکم، رویکرد متفاوتی را در پیش گرفته اند. تا پیش از سال ۱۳۸۸، بند (ب) از قسمت ۱۵۱ بخشنامه های ثبتی، امکان افزایش مهریه زن را از طریق اقرارنامه رسمی در دفاتر اسناد رسمی فراهم می کرد. بر این اساس، مرد می توانست پس از عقد، با مراجعه به دفتر اسناد رسمی و تنظیم اقرارنامه ای مبنی بر افزایش مهریه همسر خود، این تغییر را به صورت رسمی ثبت کند.

اما این رویه با صدور «رای وحدت رویه شماره ۴۸۸ مورخ ۱۵/۶/۱۳۸۸ هیأت عمومی دیوان عدالت اداری» تغییر کرد. این رأی، با استناد به نظر فقهای محترم شورای نگهبان، اعلام کرد:

مهريه شرعی، همان است كه در ضمن عقد واقع شده است و ازدياد مهر بعد از عقد، شرعاً صحيح نيست و ترتيب آثار مهريه بر آن، خلاف موازين شرع شناخته شد.

در نتیجه، دیوان عدالت اداری، جزء (ب) از قسمت ۱۵۱ بخشنامه های ثبتی را که افزایش مهریه را با تنظیم سند رسمی ممکن می دانست، ابطال نمود. این رأی، به صورت قاطع، هرگونه افزایش یا کاهش مهریه مندرج در سند ازدواج را پس از عقد، تحت عنوان مهریه، ممنوع و فاقد اثر قانونی اعلام کرد.

نتیجه گیری قاطع: بنابراین، از منظر رویه قضایی حاکم و شرع، تغییر مستقیم (افزایش یا کاهش) مهریه مندرج در سند ازدواج، تحت عنوان مهریه، ممنوع و فاقد اثر قانونی است. این بدان معناست که حتی اگر زوجین با توافق کامل و با مراجعه به دفاتر اسناد رسمی، اقدام به تنظیم سندی برای تغییر مهریه با همین عنوان کنند، این سند در مراجع قضایی قابلیت استناد به عنوان تغییر مهریه را نخواهد داشت و همان مهریه اولیه مندرج در عقدنامه معتبر خواهد بود.

تفاوت ماهیت مهریه با سایر تعهدات مالی: نکته حائز اهمیت این است که این ممنوعیت صرفاً شامل تغییر ماهیت مهریه است. مهریه در نظام حقوقی ایران، از جمله دیون ممتازه محسوب می شود و احکام خاص خود را در زمان مطالبه، اعسار و توقیف دارایی ها دارد. توافقات مالی دیگری که زوجین می توانند پس از عقد انجام دهند، هرچند ممکن است به لحاظ اقتصادی تأثیر مشابهی داشته باشند، اما از نظر حقوقی عنوان مهریه را ندارند و احکام خاص مهریه بر آن ها بار نمی شود. در ادامه به این روش های جایگزین می پردازیم.

روش های قانونی جایگزین برای افزایش تعهد مالی زوج (بدون تغییر عنوان مهریه اصلی)

با توجه به عدم امکان تغییر مستقیم مهریه اصلی در سند ازدواج، زوجینی که قصد افزایش تعهدات مالی زوج نسبت به زوجه را دارند، می توانند از روش های قانونی دیگری استفاده کنند. این روش ها، به معنای افزایش مهریه نیستند، بلکه ایجاد تعهدات مالی جدید و مستقل به نفع زن هستند که می توانند مکمل یا جبران کننده مهریه اصلی محسوب شوند. تنظیم سند رسمی در دفاتر اسناد رسمی برای هر یک از این روش ها، به منظور اعتبار حقوقی و اطمینان از لازم الاجرا بودن، قویاً توصیه می شود.

۱. هبه (بخشش)

هبه به معنای بخشش مال به دیگری است، به نحوی که مالکیت آن مال از هبه کننده به متهب (کسی که مال به او هبه می شود) منتقل گردد. این عمل حقوقی می تواند توسط مرد به نفع زن انجام شود. برای افزایش تعهد مالی مرد نسبت به زن، مرد می تواند مال یا اموالی را به همسر خود هبه کند.

• مفهوم و ارکان هبه: هبه یک عقد است و نیازمند ایجاب (پیشنهاد دهنده) و قبول (پذیرنده) است. ارکان اصلی آن عبارتند از:
  • واهب: بخشنده (در اینجا مرد).
  • متهب: بخشش گیرنده (در اینجا زن).
  • عین موهوبه: مالی که هبه می شود (مانند ملک، خودرو، وجه نقد، تعداد مشخصی سکه، سهام، طلا و جواهر).
• شرایط صحت هبه:
  • قصد و رضا: واهب و متهب باید با قصد و رضایت کامل اقدام کنند.
  • اهلیت: هر دو طرف باید بالغ، عاقل و رشید باشند.
  • قبض: مال موهوبه باید به تصرف متهب داده شود. یعنی زن باید مال هبه شده را تحویل بگیرد و بر آن مسلط شود تا عقد هبه کامل گردد. بدون قبض، هبه باطل است.
• مثال عملی: مرد می تواند یک آپارتمان، یک دستگاه خودرو، مبلغی وجه نقد، یا تعداد مشخصی سکه را به همسر خود هبه کند. برای اطمینان بیشتر، این هبه نامه می تواند در دفتر اسناد رسمی تنظیم شود و در آن به تفصیل مال موهوبه و شرایط قبض آن ذکر گردد.
• آثار حقوقی هبه: مهم ترین ویژگی هبه، امکان رجوع از آن است. واهب می تواند در برخی موارد (مانند بقای عین موهوبه، عدم فوت متهب، عدم تصرف ناقلانه متهب در مال) از هبه خود رجوع کند و مال را پس بگیرد. با این حال، در موارد زیر امکان رجوع وجود ندارد:
  • اگر متهب پدر یا مادر یا اولاد واهب باشد.
  • اگر هبه معوض باشد و عوض آن داده شده باشد (مثلاً مرد مالی را هبه کند و زن در مقابل خدمتی را انجام دهد).
  • اگر عین موهوبه از بین رفته باشد یا به طور کلی تغییر ماهیت داده باشد.
  • اگر واهب یا متهب فوت کرده باشند.
  • اگر متهب عین موهوبه را منتقل کرده باشد.

  برای ایجاد ثبات بیشتر، می توان هبه را به صورت معوض انجام داد (مثلاً در قبال مبلغ ناچیزی که جنبه صوری دارد) تا از امکان رجوع کاسته شود.

۲. صلح بلاعوض

صلح بلاعوض یک عقد لازم و غیرقابل رجوع است که از مزیت ثبات حقوقی بیشتری نسبت به هبه برخوردار است. در این نوع صلح، یکی از طرفین (مصالح) مالی را بدون دریافت عوض به طرف دیگر (متصالح) منتقل می کند.

• توضیح صلح بلاعوض: صلح عقدی است که می تواند برای رفع تنازع یا جلوگیری از آن منعقد شود، اما دامنه شمول آن وسیع تر است و می تواند شامل هرگونه سازش و توافق مالی نیز باشد. صلح بلاعوض به این معناست که مالی از سوی مرد به زن منتقل می شود بدون اینکه زن در مقابل آن چیزی به مرد بدهد.
• مزیت صلح بر هبه: برخلاف هبه، عقد صلح بلاعوض یک عقد لازم است و پس از انعقاد صحیح، هیچ یک از طرفین نمی توانند به طور یک جانبه آن را فسخ کنند یا از آن رجوع نمایند. این ویژگی، صلح بلاعوض را به ابزاری قدرتمند برای افزایش قطعی تعهدات مالی مرد نسبت به زن تبدیل می کند.
• مثال عملی: مرد می تواند سهمی از یک ملک، تعدادی سکه، یا وجه نقد را به صورت صلح بلاعوض به همسر خود صلح کند. تنظیم سند رسمی صلح نامه در دفاتر اسناد رسمی، برای این منظور ضروری و لازم است.

۳. ایجاد تعهدات مالی جدید و مستقل

زوجین می توانند با توافق یکدیگر، تعهدات مالی جدیدی را مستقل از مهریه، به نفع زن ایجاد کنند. این تعهدات می تواند شامل پرداخت مبلغی معین، انتقال یک مال مشخص، یا تعهد به انجام خدماتی با ارزش مالی باشد.

• تنظیم سند رسمی یا عادی (اقرارنامه): مرد می تواند با تنظیم یک سند رسمی در دفتر اسناد رسمی (یا حتی یک سند عادی معتبر با رعایت شرایط) اقرار کند که مبلغی پول یا تعداد مشخصی سکه به همسر خود بدهکار است یا متعهد به انتقال مال معینی به اوست. در این اسناد باید به صراحت ذکر شود که این تعهدات جدید، غیر از مهریه بوده و با عنوان مهریه مطالبه نمی شوند.
• تأکید بر ماهیت دین عادی: این تعهدات، از نظر حقوقی به عنوان دین عادی محسوب می شوند و احکام خاص مهریه (مانند ممتاز بودن دین مهریه) بر آن ها بار نمی شود. زن برای مطالبه این دیون باید از طریق مراجع قضایی اقدام کند و روند وصول آن ها ممکن است متفاوت از مهریه باشد. با این حال، این روش می تواند به عنوان یک تضمین مالی اضافی برای زن عمل کند.
• نمونه هایی از تعهدات:
  • مرد متعهد می شود سالانه مبلغ مشخصی را به حساب زن واریز کند.
  • مرد متعهد به خرید یک دستگاه خودرو یا یک قطعه زمین به نام زن در آینده می شود.
  • مرد اقرار به بدهی معادل ۱۰۰ سکه طلا به همسر خود می کند.

روش های قانونی جایگزین برای کاهش تعهد مهریه (بدون تغییر سند ازدواج)

همان گونه که برای افزایش تعهد مالی زوج، روش های جایگزین وجود دارد، برای کاهش قانونی مهریه نیز می توان از راهکارهایی استفاده کرد که مستلزم تغییر مستقیم در سند ازدواج نیست. این اقدامات توسط زن (به عنوان صاحب حق مهریه) انجام می شود و می تواند منجر به بری شدن ذمه مرد از پرداخت تمام یا قسمتی از مهریه گردد.

۱. ابراء ذمه (بری کردن ذمه)

ابراء به معنای بخشیدن دین توسط طلبکار به مدیون است. در مورد مهریه، زن به عنوان طلبکار می تواند تمام یا قسمتی از مهریه خود را به شوهرش (مدیون) ببخشد.

• توضیح کامل مفهوم ابراء: ابراء یک ایقاع (عمل حقوقی یک طرفه) است؛ یعنی برای تحقق آن، تنها اراده و قصد زن (طلبکار) کافی است و نیازی به قبول مرد (مدیون) نیست. به محض اینکه زن با قصد و اراده، اعلام کند که تمام یا قسمتی از مهریه اش را به شوهرش می بخشد، ذمه مرد به همان میزان بری می شود.
• شرایط ابراء:
  • قصد و اهلیت ابراءکننده (زن): زن باید با قصد و اراده کامل و بدون هیچ گونه اکراه، اجبار یا تهدید، اقدام به ابراء کند. او همچنین باید بالغ، عاقل و رشید باشد تا اهلیت لازم برای تصرف در اموال خود را داشته باشد. ابراء توسط فرد محجور (مانند صغیر، مجنون، یا سفیه) صحیح نیست مگر با اجازه ولی یا قیم.
• مثال عملی: اگر مهریه زن ۲۰۰ سکه طلا باشد و او تصمیم بگیرد ۱۰۰ سکه از آن را به شوهرش ببخشد، می تواند با مراجعه به دفتر اسناد رسمی، یک سند رسمی ابراء تنظیم کند. در این سند به وضوح بیان می شود که زن به اختیار و رضایت کامل، ذمه شوهر خود را از پرداخت ۱۰۰ سکه مهریه بری می کند. پس از ثبت رسمی، این ۱۰۰ سکه از بدهی مهریه مرد کسر می شود و او تنها موظف به پرداخت ۱۰۰ سکه باقی مانده خواهد بود.
• آثار حقوقی ابراء: ابراء یک عمل قطعی و غیرقابل رجوع است. یعنی زن پس از ابراء مهریه، تحت هیچ شرایطی نمی تواند از آن رجوع کند و دوباره مهریه بخشیده شده را مطالبه نماید. این ویژگی، ابراء را به مطمئن ترین راه برای کاهش قطعی مهریه تبدیل می کند.

۲. هبه یا صلح بخشی از مهریه توسط زن به شوهر

علاوه بر ابراء، زن می تواند تمام یا قسمتی از مهریه خود را (به شرط اینکه عین معین باشد) به شوهر خود هبه یا صلح نماید. این روش بیشتر در مواردی کاربرد دارد که مهریه، مالی غیر از وجه نقد یا سکه باشد، مانند یک سهم از ملک.

• توضیح: اگر مهریه زن، مالی مانند سه دانگ مشاع از یک آپارتمان باشد، زن می تواند همانند هبه یا صلح به شخص ثالث، آن را به شوهر خود نیز هبه یا صلح کند.
• هبه مهریه توسط زن به شوهر: زن می تواند تمام یا قسمتی از مهریه (مانند سه دانگ از شش دانگ یک ملک که مهریه اوست) را به شوهرش هبه کند. شرایط صحت هبه (قصد، رضا، اهلیت، قبض) در اینجا نیز صدق می کند. مهم ترین نکته این است که قبض و اقباض مال موهوبه صورت گیرد. امکان رجوع در هبه توسط زن به شوهر نیز طبق همان قواعد عمومی هبه (مگر در موارد استثنا) وجود دارد.
• صلح مهریه توسط زن به شوهر: زن می تواند تمام یا قسمتی از مهریه (مانند سه دانگ از ملک فوق الذکر) را به صورت صلح بلاعوض به شوهرش منتقل کند. این صلح نیز مانند صلح بلاعوض از سوی مرد به زن، یک عقد لازم و غیرقابل رجوع است و پس از انجام صحیح، زن نمی تواند از آن منصرف شود. صلح به دلیل لازم بودن، امنیت حقوقی بیشتری را برای مرد در کاهش مهریه فراهم می کند.
• تأکید بر لزوم تنظیم سند رسمی: برای هر دو روش هبه و صلح توسط زن به شوهر، تنظیم سند رسمی در دفتر اسناد رسمی برای جلوگیری از هرگونه ابهام یا انکار در آینده، امری ضروری است.

شرایط عمومی و اختصاصی لازم برای انجام روش های جایگزین

هرگونه اقدام برای افزایش یا کاهش تعهدات مالی زوجین، چه در قالب هبه، صلح یا ابراء، نیازمند رعایت اصول و شرایط حقوقی خاصی است. این شرایط به دو دسته عمومی و اختصاصی تقسیم می شوند که تضمین کننده صحت و اعتبار حقوقی این اعمال هستند.

شرایط عمومی صحت معاملات (برای هبه، صلح و تعهدات جدید)

این شرایط، که در ماده ۱۹۰ قانون مدنی نیز مورد اشاره قرار گرفته اند، برای تمامی عقود و ایقاعات (مانند ابراء) اساسی هستند و عدم رعایت هر یک از آن ها می تواند منجر به بطلان عمل حقوقی شود:

• قصد و رضا: توافق آزادانه و بدون اکراه و اجبار

  طرفین (در عقود هر دو، و در ایقاعات فقط انجام دهنده عمل حقوقی) باید قصد واقعی برای انجام آن عمل را داشته باشند. یعنی باید واقعاً بخواهند که مالی را هبه کنند، صلحی را انجام دهند یا دینی را ابراء نمایند. رضایت نیز به معنای این است که این قصد بدون هیچ گونه اکراه، اجبار، تهدید یا فریب حاصل شده باشد. هرگونه تهدید یا فشار روانی، مالی یا جسمی که منجر به انجام عمل حقوقی شود، می تواند آن را باطل یا غیرنافذ کند.

• اهلیت طرفین: بالغ، عاقل و رشید بودن

  اهلیت به معنای توانایی قانونی شخص برای انجام اعمال حقوقی است. برای اینکه یک عمل حقوقی صحیح و نافذ باشد، طرفین باید دارای اهلیت لازم باشند. این اهلیت شامل موارد زیر است:

  • بلوغ: رسیدن به سن قانونی بلوغ (برای پسر ۱۵ سال تمام قمری و برای دختر ۹ سال تمام قمری).
  • عقل: مجنون نبودن (جنون ولو ادواری، اهلیت را سلب می کند).
  • رشد: توانایی اداره عقلانی اموال و تشخیص مصلحت در تصرفات مالی. شخص سفیه (غیر رشید) از تصرف در اموال خود بدون اجازه ولی یا قیم ممنوع است. بنابراین، برای انجام اعمال مالی مانند هبه، صلح یا ابراء، طرفین باید رشید باشند.

  در اعمال حقوقی یک طرفه مانند ابراء، صرفاً اهلیت ابراءکننده (زن) لازم است. اما در عقودی مانند هبه و صلح، هر دو طرف (زن و شوهر) باید دارای اهلیت باشند.

• موضوع معین و مشخص: مال یا مبلغی که مورد توافق قرار می گیرد

  مال یا تعهدی که موضوع هبه، صلح یا ابراء قرار می گیرد، باید به صورت کاملاً معین و مشخص باشد. ابهام در موضوع، منجر به بطلان عمل حقوقی می شود. به عنوان مثال، اگر قرار است تعدادی سکه هبه شود، باید تعداد دقیق آن مشخص باشد (مثلاً پنجاه قطعه سکه بهار آزادی). اگر قرار است ملکی صلح شود، باید مشخصات دقیق ملک، شامل آدرس، پلاک ثبتی و متراژ، به وضوح ذکر گردد.

• جهت مشروع: هدف از این توافقات نباید خلاف قانون یا شرع باشد

  هدف یا انگیزه ای که برای انجام یک عمل حقوقی وجود دارد، باید مشروع و قانونی باشد و مخالف با نظم عمومی یا اخلاق حسنه نباشد. به عنوان مثال، اگر افزایش مهریه یا هر تعهد مالی دیگری با هدف انجام یک عمل غیرقانونی (مانند تأسیس مرکزی برای فعالیت های مجرمانه) صورت گیرد، آن توافق باطل و فاقد اعتبار خواهد بود.

شرایط اختصاصی روش های جایگزین

علاوه بر شرایط عمومی فوق، هر یک از اعمال حقوقی هبه، صلح و ابراء دارای شرایط اختصاصی مربوط به خود نیز هستند که باید رعایت شوند:

• قبض و اقباض در هبه: همان طور که پیش تر ذکر شد، در عقد هبه، قبض (تحویل گرفتن مال موهوبه) از سوی متهب (کسی که مال به او هبه شده) ضروری است و بدون آن عقد هبه کامل نمی شود. یعنی مال هبه شده باید به تصرف زن درآید.
• لازم بودن صلح: عقد صلح، برخلاف هبه که در مواردی قابل رجوع است، یک عقد لازم است. به این معنا که پس از انعقاد، طرفین نمی توانند به طور یک جانبه آن را فسخ کنند یا از آن رجوع نمایند، مگر با خیارات قانونی.
• عدم نیاز به قبول در ابراء: ابراء، ایقاعی یک طرفه است و برای تحقق آن، فقط اراده و قصد زن (طلبکار) کافی است و نیازی به قبول مرد (مدیون) ندارد.
• لگوم تنظیم سند رسمی: تأکید مجدد می شود که برای اطمینان از اعتبار حقوقی و لازم الاجرا بودن هر یک از این اقدامات (هبه نامه، صلح نامه، اقرارنامه ابراء یا تعهد مالی)، تنظیم سند رسمی در دفاتر اسناد رسمی امری حیاتی است. سند رسمی، از دلایل اثبات قوی تری برخوردار است و امکان انکار یا خدشه وارد کردن به آن در مراجع قضایی بسیار دشوارتر است.

تغییر شروط ضمن عقد نکاح: یک راهکار مکمل و متفاوت

شروط ضمن عقد نکاح، بخش مهمی از سند ازدواج را تشکیل می دهند که ماهیتی متفاوت از مهریه دارند و می توانند ابزاری منعطف برای تنظیم روابط مالی و غیرمالی زوجین پس از ازدواج باشند. در حالی که تغییر مستقیم مهریه با محدودیت های قانونی مواجه است، تغییر یا افزودن شروط ضمن عقد از این محدودیت ها برخوردار نیست.

توضیح تفاوت ماهیت شروط ضمن عقد با مهریه

مهریه، تعهد مالی اصلی است که به موجب عقد نکاح و به محض جاری شدن صیغه عقد، زن مالک آن می شود و احکام شرعی و قانونی ویژه ای دارد (مانند ممتاز بودن دین مهریه). اما شروط ضمن عقد، تعهداتی فرعی و تبعی هستند که با توافق زوجین، در متن عقد اصلی نکاح گنجانده می شوند یا پس از آن و به طور مستقل تنظیم می گردند. این شروط می توانند حقوق و تکالیف خاصی را برای زوجین ایجاد کنند که خارج از چارچوب احکام کلی نکاح است.

مهمترین تفاوت در این است که مهریه یک حق مالی است که اصالت دارد و با انعقاد عقد محقق می شود، اما شروط ضمن عقد، وابستگی به تحقق و دوام عقد نکاح دارند و می توانند در صورت عدم رعایت، ضمانت اجراهای خاصی را در پی داشته باشند که لزوماً همسان با ضمانت اجرای عدم پرداخت مهریه نیست.

امکان افزودن، تغییر یا حذف شروط ضمن عقد پس از ازدواج

برخلاف مهریه، زوجین می توانند پس از ازدواج نیز با مراجعه به دفاتر اسناد رسمی، نسبت به افزودن، تغییر یا حذف شروط ضمن عقد خود اقدام کنند. این امکان، ظرفیت حقوقی مناسبی را برای زوجین فراهم می آورد تا بتوانند توافقات جدید خود را به صورت رسمی ثبت کرده و از اعتبار قانونی برخوردار سازند. این شروط می توانند در زمینه های مختلفی باشند:

• شروط مالی: می توان شرط کرد که مرد متعهد به پرداخت مبلغی معین یا انتقال مالی خاص به زن در زمان مشخصی شود (مثلاً در صورت طلاق یا پس از گذشت مدت زمانی مشخص از ازدواج). این تعهد، اگرچه مهریه محسوب نمی شود، اما می تواند به عنوان یک پشتوانه مالی برای زن عمل کند.
• شروط غیرمالی: می توان شروطی را در مورد حق تعیین محل سکونت، حق خروج از کشور بدون اجازه شوهر، حق اشتغال به کار، حق ادامه تحصیل، یا حتی وکالت در طلاق (به معنای اعطای حق طلاق به زن) اضافه یا تغییر داد. این شروط به زن قدرت بیشتری در زندگی مشترک اعطا می کنند و می توانند توازن حقوقی بین زوجین را بهبود بخشند.

چگونه می توان از این ظرفیت برای رسیدن به توافقات مالی یا حقوقی جدید استفاده کرد؟

زوجینی که تمایل به افزایش یا کاهش تعهدات مالی به نام مهریه را دارند، می توانند به جای تلاش برای تغییر مستقیم مهریه (که قانونی نیست)، از ظرفیت شروط ضمن عقد بهره ببرند:

1. ایجاد تعهدات مالی جدید: می توان شرطی را به عقد اضافه کرد که مرد متعهد به پرداخت تعداد مشخصی سکه یا مبلغ معینی وجه نقد به زن شود، اما با عنوان شرط ضمن عقد و نه مهریه. به عنوان مثال، شرط شود که زوج متعهد است علاوه بر مهریه اصلی، ۱۰۰ سکه تمام بهار آزادی را ظرف مدت ۵ سال به زوجه بپردازد. این تعهد، ضمانت اجرای شرط را خواهد داشت.
2. تسهیل در کاهش تعهدات: اگر زن تمایل به کاهش بار مالی مرد دارد، می تواند در قالب یک شرط ضمن عقد، به مرد وکالت بلاعزل برای ابراء قسمتی از مهریه خود را بدهد. البته، این راهکار به دلیل پیچیدگی های حقوقی نیازمند مشاوره دقیق و تنظیم حقوقی صحیح است.
3. تقویت حقوق غیرمالی زن: اضافه کردن شروطی مانند حق حضانت فرزندان پس از طلاق، حق مسافرت یا اشتغال، می تواند به زن اطمینان خاطر بیشتری ببخشد و از جنبه های غیرمستقیم، احساس امنیت و پشتوانه را برای او فراهم آورد.

تنظیم شروط ضمن عقد جدید یا تغییر شروط موجود، نیازمند دقت فراوان در نگارش و مشورت با وکیل متخصص است تا از بروز ابهامات و چالش های حقوقی در آینده جلوگیری شود. لازم است که این شروط مخالف مقتضای ذات عقد نکاح نباشند و قانونی و مشروع باشند.

سوالات متداول

آیا می توانیم در محضر ازدواج، مهریه را بعد از عقد کم یا زیاد کنیم؟

خیر، مطابق رای وحدت رویه دیوان عدالت اداری و نظر فقهای شورای نگهبان، مهریه شرعی همان است که در ضمن عقد اولیه واقع شده است. هرگونه تغییر مستقیم (افزایش یا کاهش) مهریه تحت عنوان مهریه در سند ازدواج پس از عقد، فاقد اعتبار قانونی است و محضر ازدواج نیز مجاز به ثبت چنین تغییری نیست. اگر قصد افزایش تعهدات مالی یا کاهش آن وجود دارد، باید از طریق روش های حقوقی جایگزین و تنظیم سند جداگانه اقدام شود.

آیا افزایش مهریه با یک سند دست نویس (سند عادی) اعتبار دارد؟

افزایش مهریه به صورت مستقیم، حتی با سند رسمی نیز اعتبار ندارد. اما اگر قصد ایجاد تعهد مالی جدید (و نه تغییر مهریه) باشد، تنظیم سند عادی (دست نویس) برای ایجاد تعهدات مالی جدید بین زوجین امکان پذیر است، مشروط بر اینکه تمام شرایط صحت قراردادها (قصد، رضا، اهلیت، موضوع معین و جهت مشروع) در آن رعایت شده باشد. با این حال، اعتبار و قدرت اثباتی سند رسمی بسیار بیشتر از سند عادی است و همواره توصیه می شود برای هرگونه تعهد مالی مهم، سند رسمی در دفتر اسناد رسمی تنظیم گردد تا از بروز اختلافات آتی جلوگیری شود.

آیا مبالغ یا اموالی که به عنوان اضافه مهریه از طریق هبه یا صلح به زن منتقل می شود، همچنان جزو دیون ممتاز محسوب می گردند؟

خیر. مبالغ یا اموالی که به عنوان تعهدات مالی جدید از طریق هبه، صلح بلاعوض یا اقرار به دین به زن منتقل می شوند، عنوان مهریه را ندارند و بنابراین، احکام خاص مهریه (از جمله ممتاز بودن دین مهریه در زمان ورشکستگی یا اعسار مرد) بر آن ها بار نمی شود. این تعهدات در ردیف دیون عادی قرار می گیرند و وصول آن ها تابع قواعد عمومی وصول مطالبات است.

برای ابراء یا هبه مهریه توسط زن، آیا رضایت مرد لازم است؟

برای ابراء مهریه توسط زن، نیازی به رضایت یا قبول مرد نیست، زیرا ابراء یک ایقاع (عمل حقوقی یک طرفه) است و به صرف اراده زن محقق می شود. اما برای هبه مهریه (توسط زن به شوهر)، از آنجا که هبه یک عقد است، نیازمند ایجاب از سوی زن (واجب) و قبول از سوی مرد (متهب) است. همچنین قبض مال موهوبه نیز در هبه ضروری است.

اگر یکی از زوجین محجور باشد (مثلاً سفیه)، آیا می تواند در مورد مهریه تصمیم گیری کند؟

خیر. افراد محجور (صغیر، مجنون، سفیه) اهلیت لازم برای انجام اعمال حقوقی مالی را ندارند. بنابراین، اگر زن سفیه باشد، نمی تواند به تنهایی مهریه خود را ابراء یا هبه کند. در این موارد، ولی یا قیم فرد محجور با رعایت غبطه و مصلحت او می تواند با اجازه دادستان در مورد اموال او تصمیم گیری کند. برای مرد نیز اگر سفیه باشد، نمی تواند مستقلاً اقدام به هبه یا صلح مال به زن نماید و این امر نیازمند نظارت ولی یا قیم است.

آیا تغییر مهریه می تواند در روند طلاق تأثیرگذار باشد؟

تغییر مستقیم مهریه پس از عقد، به دلیل عدم اعتبار قانونی، در روند طلاق تأثیری ندارد و همان مهریه اولیه مندرج در سند ازدواج، مبنای رسیدگی دادگاه خواهد بود. اما اگر زوجین از طریق روش های جایگزین (مانند هبه یا صلح) اقدام به ایجاد تعهدات مالی جدید کرده باشند یا زن قسمتی از مهریه را ابراء کرده باشد، این توافقات معتبر بوده و در زمان طلاق، دادگاه به آن ها ترتیب اثر خواهد داد. به عنوان مثال، اگر زن بخشی از مهریه اش را ابراء کرده باشد، فقط می تواند باقی مانده مهریه را مطالبه کند. همچنین، اگر مرد تعهد مالی جدیدی در قالب صلح یا هبه به زن داده باشد، زن می تواند برای مطالبه آن تعهدات نیز اقدام کند.

نتیجه گیری و توصیه های پایانی

بررسی های حقوقی و رویه قضایی نشان می دهد که امکان تغییر مهریه (اعم از افزایش یا کاهش) به صورت مستقیم و با عنوان مهریه در سند ازدواج پس از عقد، وجود ندارد و از نظر قانونی فاقد اعتبار است. این ممنوعیت که ریشه در فتاوای فقها و رای وحدت رویه دیوان عدالت اداری دارد، تأکید می کند که مهریه اصلی همان است که در لحظه عقد تعیین و ثبت شده است. با این حال، این به معنای بن بست کامل برای زوجینی که قصد تغییر در تعهدات مالی مرتبط با ازدواج خود را دارند، نیست.

در واقع، نظام حقوقی ایران راهکارهای جایگزینی را فراهم آورده که به زوجین امکان می دهد تا با حفظ مهریه اصلی، به توافقات مالی جدیدی دست یابند یا از میزان تعهد مهریه کاسته شود. از جمله این روش ها برای افزایش تعهد مالی زوج می توان به هبه مال یا صلح بلاعوض توسط مرد به زن، و همچنین ایجاد تعهدات مالی جدید و مستقل اشاره کرد. برای کاهش تعهد مهریه نیز، زن می تواند از طریق ابراء ذمه شوهر یا هبه/صلح بخشی از مهریه خود به او اقدام نماید. این اعمال حقوقی، هرچند احکام خاص خود را دارند و از آثار حقوقی مهریه (مانند ممتاز بودن دین) برخوردار نیستند، اما می توانند به عنوان پشتوانه های مالی معتبر عمل کنند.

علاوه بر این، ظرفیت تغییر شروط ضمن عقد نکاح نیز یک راهکار مکمل و انعطاف پذیر است که به زوجین اجازه می دهد تا توافقات مالی یا غیرمالی جدیدی را به صورت رسمی ثبت کنند و از اعتبار قانونی آن بهره مند شوند. مهمترین نکته در تمامی این اقدامات، رعایت دقیق شرایط عمومی صحت معاملات (قصد، رضا، اهلیت، موضوع معین، جهت مشروع) و همچنین شرایط اختصاصی هر عمل حقوقی است. عدم توجه به این جزئیات می تواند منجر به بطلان یا عدم اعتبار توافقات شود.

با توجه به پیچیدگی های حقوقی و حساسیت های مربوط به مسائل خانواده، به تمامی زوجینی که قصد تغییر در وضعیت مهریه یا ایجاد تعهدات مالی جدید را دارند، قویاً توصیه می شود که پیش از هر اقدامی، با یک وکیل متخصص خانواده و حقوقدان مشورت کنند. مشاوره تخصصی نه تنها به آن ها کمک می کند تا بهترین راهکار قانونی متناسب با وضعیت خود را انتخاب کنند، بلکه در تنظیم دقیق و صحیح اسناد مربوطه نیز راهنمای آن ها خواهد بود تا از بروز هرگونه ابهام یا چالش حقوقی در آینده جلوگیری شود.