تعارف کردن

تعارف کردن پدیده ای پیچیده و ریشه دار در فرهنگ ایرانی است که بیش از یک کلمه یا عبارت ساده مجموعه ای از کنش ها گفتارها و حتی سکوت ها را در بر می گیرد. این مفهوم که در لایه های عمیق تعاملات اجتماعی ایرانیان تنیده شده گاه نمادی از اوج ادب و احترام متقابل است و گاه دستمایه ای برای رودربایستی و دشواری در ارتباطات. درک صحیح تعارف نه تنها به شناخت بهتر فرهنگ ایرانی کمک می کند بلکه کلید عبور از موقعیت های اجتماعی متعددی است که ممکن است برای افراد ناآشنا با این رسم گیج کننده به نظر برسد. این پدیده که در طول تاریخ و در مواجهه با تغییرات اجتماعی شکل های گوناگونی به خود گرفته همچنان بخش مهمی از هویت رفتاری ایرانیان محسوب می شود. در ادامه به بررسی دقیق و همه جانبه این رسم دیرینه از ریشه های لغوی تا جلوه های امروزی آن در زندگی روزمره خواهیم پرداخت.

معنی کلمه تعارف کردن

کلمه «تعارف» ریشه ای عربی دارد و از ماده «ع ر ف» به معنای شناختن و آگاه شدن می آید. در اصل لغت تعارف به معنای یکدیگر را شناختن و آشنا شدن با هم بوده است. این معنای اولیه بیشتر بر جنبه معرفت و شناخت متقابل تأکید دارد و با کاربرد امروزی آن در فارسی که بیشتر ناظر بر آداب معاشرت و پیشکش است تفاوت دارد.

ریشه شناسی

ریشه کلمه تعارف فعل عربی «تعارف» به معنای «یکدیگر را شناختن» یا «با هم آشنا شدن» است. این واژه از باب تفاعل در زبان عربی می آید که معمولاً برای بیان عملی که بین دو یا چند نفر به صورت متقابل انجام می شود به کار می رود. بنابراین در معنای لغوی تعارف بیشتر بر فرایند آشنایی و شناخت متقابل دلالت دارد تا آنچه امروزه به عنوان تعارف در فرهنگ فارسی می شناسیم.

معنای اصطلاحی

در زبان فارسی و در کاربرد روزمره معنای کلمه تعارف دستخوش تغییر و تحول شده و مفاهیم جدیدی را در بر گرفته است. معنای اصطلاحی تعارف بسیار گسترده تر از معنای لغوی آن است و شامل طیف وسیعی از رفتارها و گفتارها می شود. این معانی اصطلاحی شامل خوش آمدگویی احوال پرسی گرم و متکلفانه دعوت کردن به مهمانی یا صرف غذا پیشکش دادن یا پیشنهاد چیزی به دیگری و به طور کلی هرگونه ابراز احترام بیش از حد معمول یا اصرار بر چیزی از روی ادب و نزاکت است. این مفاهیم جدید در واقع معانی مستحدث و نوظهوری هستند که در زبان فارسی و در بستر فرهنگی ایران شکل گرفته اند و ممکن است در زبان عربی با آن ریشه مشترک یافت نشوند.

لغت نامه دهخدا

در لغت نامه دهخدا ذیل واژه «تعارف» معانی متعددی ذکر شده که نشان دهنده گستردگی این مفهوم در زبان فارسی است. برخی از این معانی عبارتند از: خوش آمد گفتن به یکدیگر احوال پرسی کردن تکلف کردن و اسباب ضیافت فراهم آوردن دعوت به مهمانی یا گرفتن چیزی و پیشکش دادن. دهخدا همچنین به معنای «اغراق در ادای احترام و سایر تشریفات به حدی که اسباب ناراحتی طرف مقابل را فراهم سازد» اشاره می کند که به جنبه منفی و گاه آزاردهنده تعارف نیز می پردازد.

فرهنگ فارسی

فرهنگ های فارسی نیز معانی مشابهی برای تعارف ذکر کرده اند. در این فرهنگ ها تعارف به عمل خوش آمد گفتن دعوت کردن یا پیشنهادی را از روی ادب به کسی کردن (مانند پیشنهاد نشستن خوردن یا جلو افتادن در راه رفتن) تعریف می شود. همچنین به معنای پیشکش و هدیه نیز به کار رفته است. برخی فرهنگ ها به معنای احوال پرسی متکلفانه و یا تکلفات رسمی دور از صمیمیت نیز اشاره دارند که نشان دهنده پیچیدگی و چندوجهی بودن این اصطلاح در زبان فارسی است.

گویش تهرانی تعارف کردن

در گویش تهرانی مفهوم تعارف با ظرافت ها و مثال های خاصی همراه است. یکی از معروف ترین این مثال ها «تعارف شاه عبدالعظیمی» است که به تعارف های زبانی و غیرجدی اشاره دارد. این اصطلاح ریشه در آداب مهمان نوازی مردم شهر ری (که مرقد شاه عبدالعظیم حسنی در آنجا قرار دارد) در گذشته داشته است. رسم بر این بوده که میزبان پس از اطمینان از قصد قطعی مهمان برای رفتن با اصرار فراوان او را به ماندن دعوت می کرده در حالی که از صمیم قلب به رفتن او رضایت داشته است. این نوع تعارف که بیشتر برای رعایت ظاهر و ادب انجام می شود در گویش تهرانی و سایر نقاط ایران به «تعارف سرزبانی» یا «تعارف توخالی» نیز معروف است و نشان دهنده جنبه ای از تعارف است که ممکن است فاقد صداقت کامل باشد و صرفاً برای حفظ ظاهر و رعایت آداب انجام شود.

تعارف و فرهنگ آن نزد ایرانیان

تعارف یکی از ستون های اصلی آداب معاشرت و فرهنگ اجتماعی در ایران است. این پدیده فراتر از صرفاً گفت وگوهای مؤدبانه در تار و پود روابط فردی و اجتماعی ایرانیان ریشه دوانده است. تعارف در فرهنگ ایرانی کارکردهای متعددی دارد؛ از جمله ابراز احترام عمیق به طرف مقابل حفظ حریم ها و فاصله های اجتماعی لازم تسهیل ارتباطات در مواقف حساس و نمایش مهمان نوازی سخاوتمندانه. ایرانیان از دیرباز به مهمان نوازی شهرت داشته اند و تعارف یکی از ابزارهای اصلی برای نمایش این ویژگی فرهنگی است. تعارف در واقع نوعی زبان غیرمستقیم برای بیان احساسات نیت ها و موقعیت اجتماعی است. این رسم به افراد کمک می کند تا بدون صراحت بیش از حد که ممکن است در برخی فرهنگ ها نشانه بی ادبی تلقی شود منظور خود را برسانند. برای مثال یک میزبان ممکن است بارها به مهمان خود اصرار کند که بیشتر غذا بخورد حتی اگر بداند مهمان سیر شده است. این اصرار بیشتر نشانه اهمیت و احترامی است که برای مهمان قائل است نه لزوماً تمایل به خوردن بیشتر غذا توسط مهمان. به همین ترتیب مهمان نیز ممکن است ابتدا پیشنهاد میزبان را رد کند حتی اگر تمایل به خوردن یا گرفتن آن چیز داشته باشد صرفاً برای رعایت ادب و نشان دادن فروتنی. این بده بستان های کلامی و رفتاری بخش جدایی ناپذیری از تعاملات روزمره در ایران است و نشان دهنده پیچیدگی های ارتباطات غیرکلامی و زبانی در این فرهنگ است.

تعارف های مشهور ایرانی

فرهنگ ایرانی سرشار از عبارات و جملات تعارفی است که در موقعیت های مختلف به کار می روند. این تعارف ها گاه آنقدر رایج و کلیشه ای هستند که ممکن است معنای تحت اللفظی خود را از دست داده و صرفاً به عنوان یک نشانه ادبی به کار روند. برخی از این تعارف های مشهور عبارتند از: «قابل شما رو نداره» که معمولاً در هنگام فروش یا هدیه دادن چیزی گفته می شود و به معنای بی ارزش دانستن دارایی خود در مقابل شخص مخاطب است در حالی که در واقع انتظار دریافت بها یا قدردانی وجود دارد. «قدم رنجه فرمودید» که در هنگام ورود مهمان گفته می شود و به معنای قدردانی از زحمتی است که مهمان برای آمدن متحمل شده است. «بفرمایید» که در موقعیت های مختلفی مانند تعارف به نشستن غذا خوردن عبور کردن و … به کار می رود و نوعی اجازه یا دعوت مؤدبانه است. «خواهش می کنم» که هم در پاسخ به تشکر و هم در پاسخ به تعارف (به معنای نه متشکرم) استفاده می شود. «زحمت کشیدید» که در پاسخ به مهمان نوازی یا لطفی گفته می شود. «سایه شما کم نشود» که دعایی برای سلامتی و طول عمر طرف مقابل است. این تعارف ها و صدها مورد مشابه دیگر نشان دهنده اهمیت زبان در شکل دهی به روابط اجتماعی و ابراز احترام در فرهنگ ایرانی هستند. یادگیری و استفاده صحیح از این عبارات بخش مهمی از تسلط بر آداب معاشرت در ایران محسوب می شود.

دیدگاه منفی

با وجود اینکه تعارف غالباً به عنوان نمادی از ادب و احترام تلقی می شود اما جنبه های منفی و انتقاداتی نیز متوجه آن است. یکی از اصلی ترین انتقادات مربوط به جنبه غیرصادقانه و توخالی برخی تعارف هاست. همانطور که در مثال «تعارف شاه عبدالعظیمی» دیده شد گاهی تعارف صرفاً برای رعایت ظاهر و بدون نیت واقعی انجام می شود که این امر می تواند منجر به سوءتفاهم سردرگمی و حتی دلخوری شود. وقتی تعارف از حد معمول فراتر رفته و به اصرار بی مورد یا رودربایستی شدید تبدیل می شود می تواند باعث ناراحتی و معذب شدن طرفین گردد. فرد تعارف کننده ممکن است خود را به زحمت و مضیقه بیندازد و فرد مخاطب نیز در شرایط دشوار قرار گیرد که نداند آیا باید تعارف را پذیرفت یا رد کرد. این وضعیت «اومد نیومد داره» تعارف را ایجاد می کند؛ یعنی ممکن است پذیرفتن یا رد کردن تعارف هر دو پیامدهای ناخواسته ای داشته باشد. همچنین تعارف بیش از حد می تواند مانعی بر سر راه ارتباطات صریح و شفاف باشد و باعث شود افراد نتوانند به راحتی منظور واقعی خود را بیان کنند یا درخواست های مشخصی داشته باشند. در محیط های کاری یا تجاری این نوع تعارف می تواند به اتلاف وقت و عدم وضوح در مذاکرات منجر شود. ضرب المثل هایی مانند «تعارف کم کن و بر مبلغ افزا» یا «تعارف تکه پاره کردن» نیز به نوعی بیانگر همین دیدگاه منفی نسبت به تعارف های بی نتیجه و صرفاً زبانی هستند که جای عمل یا پرداخت را می گیرند.

معادل

یافتن معادل دقیق و یک به یک برای مفهوم «تعارف» در سایر زبان ها و فرهنگ ها دشوار است چرا که این پدیده به شدت با بستر فرهنگی و اجتماعی ایران گره خورده است. اگرچه در بسیاری از فرهنگ ها مفاهیمی مانند ادب احترام مهمان نوازی و ملاحظه وجود دارد اما ترکیب خاص این عناصر و نقش آن ها در شکل دهی به تعاملات روزمره به شیوه ای که در ایران مرسوم است کمتر دیده می شود. برخی معادل های انگلیسی مانند «compliment» (تعریف و تمجید) «formality» (تشریفات) «politeness» (ادب) «hospitality» (مهمان نوازی) یا حتی «insincere offer» (پیشنهاد غیرصادقانه) ممکن است تنها بخشی از معنای تعارف را پوشش دهند اما هیچ کدام به تنهایی نمی توانند تمام ابعاد این مفهوم را منتقل کنند. تعارف شامل نوعی بازی اجتماعی است که طرفین با رعایت قواعد نانوشته آن به مدیریت روابط و انتظارات می پردازند. این پیچیدگی باعث می شود که افراد غیرایرانی در درک و مواجهه با تعارف دچار چالش شوند. بنابراین می توان گفت در حالی که رگه هایی از رفتارهای مشابه در فرهنگ های دیگر یافت می شود «تعارف» به معنای کامل و با تمام ظرایف و کارکردهای اجتماعی اش پدیده ای نسبتاً منحصر به فرد در فرهنگ ایرانی محسوب می شود.

ضرب المثل ها

ضرب المثل ها بخش مهمی از فرهنگ شفاهی هستند و دیدگاه جامعه را نسبت به پدیده های مختلف نشان می دهند. در مورد تعارف نیز ضرب المثل های متعددی وجود دارد که هر یک به جنبه ای از این رسم اشاره می کنند. «تعارف اومد نیومد داره» یکی از رایج ترین این ضرب المثل هاست که به پیامدهای نامشخص تعارف های حساب نشده اشاره دارد. این مثل زمانی به کار می رود که فردی بدون در نظر گرفتن جوانب و توانایی های خود تعارفی می کند و سپس در پذیرش یا رد آن توسط طرف مقابل در موقعیت دشواری قرار می گیرد که ممکن است به ضرر او تمام شود. «تعارف شاه عبدالعظیمی» یا «تعارف سرزبانی» که پیشتر نیز به آن اشاره شد کنایه از تعارف های پوچ و دروغین است که صرفاً برای رعایت ظاهر و بدون نیت واقعی انجام می شود. این مثل به مخاطب هشدار می دهد که این نوع تعارف ها را جدی نگیرد. «تعارف کم کن و بر مبلغ افزا» ضرب المثلی است که معمولاً در زمینه کسب و کار یا درخواست دستمزد به کار می رود و به این معناست که به جای چرب زبانی و تعارف های بی مورد اصل کار یا پرداخت پول است که اهمیت دارد. این مثل در واقع نقدی بر تعارف هایی است که جایگزین عمل یا منفعت مادی می شوند. «تعارف تکه پاره کردن» نیز به معنای زیاده روی در تعارف و اصرار بیش از حد است که گاهی می تواند به جای ابراز ادب باعث ناراحتی یا حتی تمسخر شود. این ضرب المثل ها در مجموع نشان می دهند که جامعه ایرانی با وجود اهمیت قائل شدن برای تعارف به عنوان یک رسم ادبی از جنبه های منفی غیرصادقانه یا زیاده روانه آن نیز آگاه بوده و نسبت به آن ها رویکردی نقادانه داشته است.

چگونه به تعارف پاسخ دهیم؟

پاسخ به تعارف نیازمند درک موقعیت و نیت واقعی طرف مقابل است. در بسیاری از موارد گفتن «خواهش می کنم» «ممنونم» یا یک تشکر ساده کافی است. گاهی نیز لازم است با اصرار مؤدبانه تعارف را رد کنید مگر اینکه مطمئن شوید طرف مقابل واقعاً قصد جدی دارد.

آیا تعارف همیشه نشانه ادب است؟

تعارف در اصل برای ابراز ادب و احترام است اما همیشه اینطور نیست. گاهی تعارف می تواند صرفاً برای رعایت ظاهر پوشاندن نیت واقعی یا ایجاد رودربایستی باشد که در این صورت لزوماً نشانه ادب واقعی نیست.

آیا تعارف فقط در ایران وجود دارد؟

مفهوم تعارف با تمام پیچیدگی ها و کارکردهای اجتماعی اش به شکلی که در ایران وجود دارد نسبتاً منحصر به فرد است. اگرچه مفاهیم مشابهی مانند ادب مهمان نوازی و ملاحظه در فرهنگ های دیگر نیز یافت می شود اما ترکیب و نقش آن ها در تعاملات روزمره متفاوت است.

چه زمانی نباید تعارف کرد؟

در موقعیت هایی که نیاز به صراحت و وضوح دارید مانند مذاکرات کاری قراردادها یا مسائل حقوقی بهتر است از تعارف های بی مورد پرهیز کنید. همچنین زمانی که تعارف شما می تواند باعث زحمت جدی برای خودتان یا طرف مقابل شود نباید تعارف کرد.

تفاوت ادب و تعارف چیست؟

ادب مفهومی گسترده تر شامل رعایت اصول اخلاقی و احترام در رفتار است. تعارف یکی از جلوه های ادب در فرهنگ ایرانی است اما گاهی می تواند از دایره ادب خارج شده و به رودربایستی یا عدم صداقت منجر شود.