سینمای ایران و ترکیه از روزگار فروزان تا هانده ارچل؛ از جونیت آرکین تا شهاب حسینی/ از فیلمفارسی تا سینمای روشنفکری کیارستمی و بیگله جیلان

مریم پیروزه: تاریخ کشور ترکیه چندان بی فراز و نشیب نبوده است و سیاست های مختلف و فرهنگ های مختلف در این خاک عصرهای تاریخی متفاوتی را رقم زدند که سینمای ترک از این تغییرات مستثنا نیست. سینمای ترک از نقطه آغاز تا کنون به ۷ دوره تقسیم شد که تفکرات غالب مردم آن زمان از دل فیلم هایش بیرون زده است اما اکنون زمان احیای دوباره سینمای ترکیه است.

سال های بعد از سال ۱۹۹۰ یا همان دوره معاصر سینمای ترکیه دوره ی حیات دوباره است در این دوره روی کار آمدن بازیگران و کارگردان مطرح و تغییر تکنیک های ساخت فیلم میدان را برای خودنمایی سینمای این کشور چه در میان مردم خودش چه در عرصه جهانی باز کرد.

ایران و ترکیه در عزا و عروسی یک لباس بر تن می کنند

قرابت های و افتراق های فرهنگی مذهبی تاریخی و سرزمینی میان ایران و ترکیه باعث می شود ایرانیان تمایل زیادی به دیدن فیلم های ترکی داشته باشند درواقع آداب رسومی که در عروسی عزا روابط بین اعضای خانواده و… که در فیلم های ترکی می بینیم شباهت زیادی به مراسم های مردم ایران دارد و از سوی دیگر تفاوت های فرهنگی عامل برای جستجوی فهم فرهنگی کشور همسایه شده است. همسایه ای که روابطی تاریخی در دشمنی و دوستی با هم داشته ایم.

اما آنچه امروز ایرانیان را به دیدن سریال های ترکی ترغیب می کند؛ نگاهی فرهنگی متفاوتی است که مسلمان ترک دارند. در سینما و سریال سازی ترکیه مسائلی همچون طرح قصه های که تابو فرهنگی – دینی دارند آزادی در پوشش و تماس فیزیکی بین مرد و زن و… سینمای ترکیه را به واقعیت نزدیک تر کرده و مخاطبان زیادی به خصوص جذب کرده است.

شروع همکاری سینمای ایران و ترکیه به زمان حکومت پهلوی برمی گردد و تقریباً اولین فیلم های مشترک این دو کشور در دهه ۴۰ به تولید سید.

«شیرین و فرهاد» فیلمی به کارگردانی اسماعیل کوشان که در نوروز سال ۱۳۴۹ خورشیدی نمایش داده شد. این فیلم محصول مشترک ایران و ترکیه در دو استودیوی پارس فیلم و اِرلِرفیلم و به تهیه کنندگی اسماعیل کوشان و تورکر اینانوغلو بوده است و به دو زبان فارسی و ترکی تهیه و پخش شده است.

در این فیلم بازیگران مشهور آن روزگار همچون جونیت آرکین (در ایران مشهور به فخرالدین)فرهاد نیلوفر (شهین خلیلی)شیرین داریوش طلایی مرتضی احمدی حسن رضایی مهری مهرنیا و ژاله علو بازی می کردند.

«اسیر خشم» فیلمی به کارگردانی و نویسندگی ممدوح اون و تهیه کنندگی ایرج صادق پور و عباس همایون در سال ۱۳۴۹ در کوه های آنتالیا فیلمبرداری شد و بازیگر ایرانی پروین خیربخش معروف به فروزان و بازیگر ترکی فاطما گیریک در این فیلم نقش آفرینی کردند گیریک جایزه بهترین بازیگر زن را در دومین جشنواره فیلم غوز طلایی آدانا برای بازی در این فیلم برای خود کرد.

فیلم بعدی «راننده سربلند» است که در سال ۱۳۵۵ با همکاری اورهان الماسو به عنوان کارگردان و نویسندگی جمشید شیبانی و بازی محمدرضا فاضلی پری ساواش علی میری و بهادر انجی به روی پرده های سینما ایران و ترکیه رفت.

«سرسپرده» فیلمی به کارگردانی ایرج قادری نویسندگی سعید مطلبی و ایرج گنجی زاده و تهیه کنندگی ایرج گنجی زاده محصول سال ۱۳۵۶ است که بازیگران ترکی از جمله امل ساین صدری آلیشیک و اونسال در آن هنرنمایی کردند.

انقلابی در روابط همسایه ها

با انقلاب ایران در سال ۵۷ این همکاری تقریبا قطع شد به جزچند فیلم در این میان که تمام عوامل آن ایرانی بودند ولی در خاک ترکیه ساخته شد از جمله معروفترین آن آدم برفی در ژانر کمدی به تهیه کنندگی کارگردانی و نویسندگی داوود میرباقری و با بازی اکبر عبدی آزیتا حاجیان داریوش ارجمند و پرویز پرستویی حسن فتحی و… است که در سال ۱۳۷۳ ساخته شد. این فیلم اولین اثر داوود میرباقری است که به مدت ۳ سال توقیف بود ولی وقتی که در سال ۱۳۷۶ اکران شد با فروش ۶۹۰ میلیون در طول دو سال به پرفروش ترین فیلم سال تبدیل شد. آدم برفی با ۲ سال اکران بین سال های ۱۳۷۶ تا ۱۳۷۸ توانست ۵ میلیون و ۱۱۰ هزار مخاطب داشته باشد و یکی از پربیننده ترین فیلم های سینمای ایران در طی سال های اکران خود در سالن های سینما است. فیلم داستان مردی به اسم عباس خاکپور را تعریف می کند که برای گرفتن ویزای ایالت متحده به ترکیه می رود اما با دیدن دختری تمام مسیر زندگی ش تغییر می کند.

فیلم «ترانه ای عاشقانه برایم بخوان» به کارگردانی مهرداد غفارزاده  سال ۹۷ ساخته شد و نخستین فیلم مشترک ایران و ترکیه در عصر انقلاب بود که بعد از ۴۵ سال عوامل مشترک ایرانی و ترکی با همکاری هم این فیلم را یه تولید رساندند.

اما یک سال قبل در سال ۹۶ فیلم «جن زیبا» به کارگردانی بایرام فضلی و بازی نورگا یشیلچای ساخته شد که می توان آن را هم در دسته بندی نخستین فیلم های مشترک دو کشور بعد از انقلاب حساب کرد.

درخت خاموش از دیگر تولیدات مشترک ایران و ترکیه است که با مشارکت بنیاد سینمایی فارابی بخش سینمایی شبکه TRT ترکیه و همکاری معاونت سینمایی وزارت فرهنگ ترکیه در کشور ترکیه ساخته شده است به زودی در ایران هم اکران خواهد شد. این فیلم درباره زندگی نویسنده ای به نام حیاتی است که در نگارش داستان جدیدش شدیداً دچار درماندگی شده و هم زمان در زندگی خانوادگی دچار مشکلات فراوانی شده که او را در مرز جدایی از همسرش قرار داده است؛ اما کنکاش او در زندگی گذشته پدرش و درخت گردوی خانه پدری او که راز مهمی را در خود دارد مسیر زندگی حیاتی را دگرگون می کند. فیلم درخت خاموش پیش ازاین برنده ۱۹ جایزه همچون جایزه توپ طلایی جشنواره بین المللی فیلم آدانا سه جایزه اصلی جشنواره فیلم پانوراما بالکان جایزه بهترین کارگردانی و بهترین فیلم داستانی از جشنواره فیلم هنرهای زیبا FAF بهترین فیلم از جشنواره فیلم برمن بهترین فیلم جایزه فیلم لندن سیتی بهترین فیلم جشنواره بین المللی فیلم نپال جایزه بهترین فیلم چهاردهمین دوره جشنواره فیلم همیلتون نیویورک و… شده است.

و اما مست عشق فیلم و سریالی است که حسن فتحی براساس کتاب مست عشق و فیلمنامه فرهاد توحیدی ساخت که روایتی است از زندگی شمس تبریزی و مولانا در بازه زمانی ۶۴۰ تا ۶۴۵ هجری قمری. فیلم مست عشق جز بهترین فیلم های عاشقانه ترکی شد که دلیل این اقبال وجود بازیگران برجسته ی ایرانی مانند «پارسا پیروزفر» در نقش «مولانا» و «شهاب حسینی» به عنوان «شمس تبریزی» و همین طور حضور بازیگران خوشنام ترکی مانند «هانده ارچل» در نقش «کیمیا خاتون» و «بنسو سورال» به عنوان «مریم» و «ابراهیم چلیک کول» در نقش «اسکندر» دانست. این فیلم با آنکه در زمان اکرانش سروصدای زیادی به پا کرد و در روزهای اول اکرانش بیش از ۶ میلیارد و به طورکلی فروشش بیش از ۱۲۰ میلیارد در ایران و ۱۵ میلیون دلار در ترکیه بوده است هنوز موفق به دریافت جایزه ای نشد با آنکه منتقدان زیادی معتقد بودند که فیلم لایق چندین جایزه در بخش ها و جشنواره های مختلف است.

قباد به شهرزاد رسید یا فرهاد؟

اما در سال ۱۴۰۳ یک سریال ایرانی برای اولین بار مبنای اقتباس مستقیم در خارج از کشور قرار گرفته است هرچند سینمای ترکیه پیش تر نیز از آثار ایرانی مانند مارمولک کمال تبریزی هم الهام گرفته بود؛ ولی شهرزاد (گریه نکن استانبول) نخستین سریال اقتباس شده ترکیه از ایران است. سریال تلویزیونی ترکیه ای با عنوان «گریه نکن استانبول» که به «شهرزاد» معروف است با کارگردانی چاگری ویلا لوستووالی در آذرماه ۱۴۰۳ از شبکه استار تی وی پخش شد. این سریال ترکی بازسازی سریال محبوب ایرانی شهرزاد به کارگردانی حسن فتحی است و توسط شرکت OGM Pictures تهیه شده است. ولی این سریال یک فرق اساسی با شهرزاد ایرانی داشت و آن این بود که در پایان قباد داستان به شهرزاد رسید و رضایت طرفداران ایرانی قباد را به همراه داشت.

شکوه سینما در بیلگه جیلان خلاصه شد

امروزه همکاری ایران و ترکیه رو به پیشرفت است و صرفاً محدود به سینما یا سریال نشده است. ۲۹ و ۳۰ مهرماه اولین دوره ی مسترکلاس« شکوه سینما» در هتل آزادی تهران برگزار شد و یکی از نقطه قوت این دوره حضور نوری بیلگه جیلان در کنار پارسا پیروزفر پرویز شهبازی نویسنده و کارگردان صاحب نام ایرانی سلیم اوجی کارگردان سینمای مستقل ترکیه بود.

نوری بیلگه جیلان به خاطر روایت های عمیق تصویربرداری خیره کننده و ساختارهای داستانی غیرخطی اش یکی از مهم ترین فیلمسازان معاصر ترکیه و یکی از چهره های برجسته سینمای جهان است و در برگزاری اولین دوره از این مستر کلاس به همکاری مستانه مهاجر به ایران آمد و در آخر پس یادبود از عباس کیارستمی به صحبت نشست.

اتفاق مهم در این رویداد امضای قرارداد نخستین تولید مشترک سینمای ایران و روسیه توسط سید صابر امامی و گئورگی ژیتکوف بود. این پروژه با نام «الماس قلب ایرانی» به کارگردانی سعید کشاورز است. در این فیلم علاوه بر سرمایه گذاری مشترک عوامل از هر دو کشور انتخاب خواهند شد. فیلم در ژانر کمدی خانوادگی تولید می شود و سرمایه گذاری آن به عهده مؤسسه فرهنگی هنری اندیشه شهید آوینی ایران و کمپانی کلیوا فیلم روسیه است. این همکاری گام مهمی در تقویت روابط فرهنگی دو کشور به شمار می آید.

۵۷۵۷