شرایط به سرپرستی گرفتن بچه

سرپرستی کودکان، فرآیندی قانونی و انسانی است که به زوجین بدون فرزند، زوجین دارای فرزند، و زنان مجرد بالای ۳۰ سال، امکان می دهد تا مسئولیت نگهداری و تربیت کودکان بی سرپرست یا بدسرپرست را بر عهده گیرند. این فرآیند مستلزم رعایت دقیق شرایط قانونی، اخلاقی، مالی و روانی است که توسط سازمان بهزیستی و مراجع قضایی جمهوری اسلامی ایران تعیین می شود تا منافع عالیه کودک تضمین گردد.

فرزندخواندگی (adoption)، نهادی حقوقی و اجتماعی است که به منظور تأمین محیطی پایدار و سرشار از محبت برای کودکانی که به هر دلیلی از سرپرستی والدین اصلی خود محروم هستند، طراحی شده است. این مقاله به عنوان یک راهنمای جامع و به روز، تمامی ابعاد قانونی، اداری، اجتماعی و عاطفی مربوط به شرایط به سرپرستی گرفتن بچه در ایران را از تعریف و اهداف این فرآیند تا مراحل گام به گام، تعهدات سرپرستان و مسائل حقوقی مرتبط مورد بررسی قرار می دهد. هدف اصلی، ارائه اطلاعات دقیق و کاربردی برای تمامی متقاضیان سرپرستی است تا بتوانند با آگاهی کامل و مسئولیت پذیری در این مسیر گام بردارند و به یکی از ارزشمندترین تجربه های زندگی خود دست یابند. این راهنما تلاش می کند تا با پوشش تمامی جزئیات، ابهامات و نگرانی های احتمالی را برطرف سازد و فرآیند پیچیده فرزندخواندگی را برای مخاطبان خود شفاف و قابل درک نماید.

فرزندخواندگی چیست؟ (تعاریف، مبانی و اهداف)

فرزندخواندگی، در معنای حقوقی، به معنای اعطای سرپرستی کودکان بدون سرپرست شناخته شده یا بدسرپرست تحت نظارت سازمان بهزیستی به خانواده های متقاضی واجد شرایط است. این فرآیند، یک رابطه حقوقی دائم بین کودک و سرپرستان ایجاد می کند که در آن سرپرستان، مسئولیت های قانونی، تربیتی و مالی والدین اصلی را بر عهده می گیرند. قانونگذار ایران با تصویب «قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست» در سال ۱۳۵۳ و اصلاحات بعدی آن، به این نهاد شکل و چارچوب قانونی بخشیده است.

تفاوت های فرزندخواندگی با حضانت و قیمومت

برای درک عمیق تر مفهوم فرزندخواندگی، ضروری است آن را از دو نهاد حقوقی مشابه اما متمایز «حضانت» و «قیمومت» تفکیک کنیم:

• حضانت: به معنای نگهداری و تربیت کودک توسط والدین یا یکی از آن ها پس از طلاق یا فوت یکی از آن ها است. در حضانت، رابطه نسبی میان کودک و حضانت کننده قطع نمی شود و حضانت کننده حق ولایت قهری بر اموال کودک را ندارد.
• قیمومت: زمانی مطرح می شود که کودک فاقد ولی قهری (پدر، پدربزرگ پدری) یا وصی منصوب از سوی ولی قهری باشد و نیازمند اداره اموال و امورات مالی و غیرمالی خود است. قیم صرفاً مسئولیت اداره امور مالی و حمایت از کودک را بر عهده دارد و رابطه نسبی را ایجاد نمی کند.
• فرزندخواندگی: برخلاف حضانت و قیمومت که روابطی موقت یا محدود هستند، فرزندخواندگی رابطه ای دائم و جامع است که تمامی مسئولیت های والدین اصلی (از جمله نفقه، تربیت، نگهداری و حتی نام خانوادگی) را به سرپرستان منتقل می کند و هدف آن، ایجاد یک خانواده جدید برای کودک است. با این حال، باید توجه داشت که در فقه اسلامی و حقوق ایران، فرزندخواندگی رابطه نسبی واقعی (فرزندی خونی) ایجاد نمی کند و احکام شرعی مربوط به محرمیت و ارث بری متأثر از آن باقی می ماند.

اهداف و مزایای فرزندخواندگی (برای کودک و خانواده)

فرزندخواندگی اهداف و مزایای متعددی را برای هر دو سوی این رابطه، یعنی کودک و خانواده سرپرست، به همراه دارد:

1. برای کودک: تأمین محیطی امن، پایدار و سرشار از مهر و محبت برای رشد جسمی و روانی. جلوگیری از ماندگاری در مراکز نگهداری و تجربه زندگی خانوادگی. دسترسی به فرصت های آموزشی، بهداشتی و اجتماعی بهتر.
2. برای خانواده: تجربه لذت فرزندپروری و تشکیل خانواده. غنی سازی زندگی عاطفی و روانی زوجین. برطرف کردن آرزوی والدگری برای زوجین فاقد فرزند. احساس مسئولیت اجتماعی و کمک به کودکان نیازمند.

نگاهی به پیشینه فرزندخواندگی در فرهنگ و مذهب

فرزندخواندگی پیشینه ای طولانی در فرهنگ ها و ادیان مختلف دارد. در اسلام، اگرچه فرزندخواندگی به معنای ایجاد رابطه نسبی و ارث بری واقعی پذیرفته نشده، اما حمایت از ایتام و کودکان بی سرپرست همواره مورد تأکید فراوان قرار گرفته است. آیات قرآن کریم و روایات ائمه اطهار، به مسئولیت جامعه اسلامی در قبال این کودکان اشاره دارند و بر احسان و نیکوکاری نسبت به آنان تأکید می کنند. ماجرای حضرت موسی در قرآن (سوره قصص) و همچنین یوسف (سوره یوسف) نمونه هایی از پذیرش و نگهداری کودکان توسط افرادی غیر از والدین اصلی شان است که می توان آن را به نوعی سرپرستی تعبیر کرد. این رویکرد مذهبی، مبنای اصلی حمایت های قانونی و اجتماعی از کودکان بی سرپرست در ایران است که در قانون فعلی نیز بازتاب یافته است.

چه کسانی می توانند متقاضی سرپرستی کودک باشند؟ (انواع متقاضیان و اولویت ها)

قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، شرایط مشخصی را برای متقاضیان سرپرستی تعیین کرده است. این شرایط نه تنها تضمین کننده مصلحت کودک است، بلکه به سازمان بهزیستی و دادگاه اجازه می دهد تا بهترین تصمیم را برای آینده کودک اتخاذ کنند. متقاضیان به سه گروه اصلی تقسیم می شوند که هر کدام شرایط و اولویت های خاص خود را دارند.

گروه های اصلی متقاضی و شرایط عمومی

بر اساس ماده ۵ قانون مذکور، افراد زیر می توانند متقاضی سرپرستی کودکان و نوجوانان باشند:

زوجین فاقد فرزند

این گروه اصلی ترین و اولویت دارترین متقاضیان را تشکیل می دهند. شرایط اختصاصی آن ها شامل موارد زیر است:

• گذشت پنج سال کامل از تاریخ ازدواج دائم آن ها.
• عدم برخورداری از فرزند در این ازدواج.
• حداقل سن یکی از زوجین بالای سی سال باشد.
• استثنائات: در صورتی که سازمان پزشکی قانونی گواهی دهد که امکان بچه دار شدن زوجین وجود ندارد، شرط پنج سال از بین می رود و آن ها بلافاصله می توانند اقدام کنند.

زنان و دختران بدون شوهر

با اصلاح قانون، امکان سرپرستی برای زنان و دختران مجرد نیز فراهم شده است، البته با محدودیت هایی:

• حداقل سن بالای سی سال.
• حق سرپرستی فقط اناث: این گروه صرفاً می توانند سرپرستی کودکان دختر را بر عهده گیرند.
• استثنائات خویشاوندی: در صورتی که زن مجرد بخواهد سرپرستی خویشاوندان نزدیک خود (مانند خواهرزاده، برادرزاده یا نوه) را بر عهده بگیرد، امکان سرپرستی کودک پسر نیز وجود دارد، مشروط بر آنکه دادگاه این امر را به مصلحت کودک تشخیص دهد.
• داشتن منزل مسکونی مستقل (ملکی یا استیجاری).

زوجین دارای فرزند

این گروه در اولویت های بعدی قرار دارند و شرایط آن ها به شرح زیر است:

• حداقل سن یکی از زوجین بالای سی سال باشد.
• رعایت تناسب سنی میان کودکان بیولوژیک (زیستی) متقاضی و کودک تحت سرپرستی الزامی است. این تناسب به منظور جلوگیری از مشکلات تربیتی و عاطفی احتمالی در آینده است.
• در صورتی که زوجین دارای سه فرزند زیستی باشند که با آن ها زندگی می کنند، صرفاً می توانند یک کودک دیگر را به سرپرستی بپذیرند. مگر آنکه کودکان تحت سرپرستی خواهر و برادر باشند که در این صورت این محدودیت رفع می شود.

اولویت بندی متقاضیان

قانون، برای اطمینان از قرار گرفتن کودکان در بهترین شرایط ممکن، اولویت بندی مشخصی را برای متقاضیان سرپرستی تعیین کرده است. این اولویت بندی به شرح زیر است:

1. اولویت اول: زن و شوهر فاقد فرزند، با رعایت شرایط سنی و مدت ازدواج.
2. اولویت دوم: بستگان کودک یا نوجوان (حتی در صورت عدم رعایت برخی شرایط عمومی)، با تشخیص دادگاه و بهزیستی.
3. اولویت سوم: زوجین دارای فرزند، با رعایت شرایط سنی و تناسب با فرزندان بیولوژیک.
4. اولویت چهارم: زنان و دختران بدون شوهر، با رعایت شرایط سنی و محدودیت سرپرستی اناث.

همچنین، در شرایط مساوی، متقاضیان کمتر از پنجاه سال سن نسبت به متقاضیان بالای پنجاه سال اولویت دارند. زوجین متقاضی باید درخواست خود را به طور مشترک و با رضایت کامل هر دو تنظیم و ارائه دهند.

افراد فاقد صلاحیت یا محدودیت ها

برخی افراد یا گروه ها نیز بر اساس قانون، امکان درخواست سرپرستی را ندارند یا با محدودیت های جدی مواجه هستند:

• مردان مجرد: قانون به صراحت امکان سرپرستی کودکان را برای مردان مجرد پیش بینی نکرده است.
• اتباع خارجی: سرپرستی اطفال ایرانی منحصراً به اتباع ایرانی واگذار می شود. زنان ایرانی که همسر خارجی دارند، نمی توانند متقاضی سرپرستی باشند مگر اینکه همسر خارجی تابعیت ایرانی داشته باشد. البته ایرانیان مقیم خارج از کشور می توانند با رعایت مقررات خاص، متقاضی سرپرستی شوند.
• افرادی که شرایط عمومی مندرج در بخش بعدی را احراز نکنند.

شرایط عمومی لازم برای تمامی متقاضیان سرپرستی (فاکتورهای کلیدی بهزیستی و دادگاه)

علاوه بر شرایط اختصاصی هر گروه از متقاضیان، قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، مجموعه ای از شرایط عمومی را برای تمامی افراد درخواست کننده سرپرستی پیش بینی کرده است. این شرایط، که توسط سازمان بهزیستی و دادگاه صالح مورد بررسی دقیق قرار می گیرند، به منظور تضمین سلامت، امنیت و آینده مطلوب کودک است.

احراز تمامی شرایط عمومی ذکر شده، بهزیستی و دادگاه را مطمئن می سازد که کودک در محیطی مناسب و امن رشد خواهد کرد.

مهم ترین این شرایط عبارتند از:

1. تابعیت ایرانی: تمامی متقاضیان سرپرستی باید تابعیت جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند. این شرط از اصول اساسی در فرآیند فرزندخواندگی در ایران است و سرپرستی کودکان ایرانی توسط اتباع خارجی، به جز در موارد بسیار خاص و با رعایت شرایط بین المللی، امکان پذیر نیست.
2. اعتقاد به یکی از ادیان رسمی کشور: متقاضیان باید به یکی از ادیان رسمی شناخته شده در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (اسلام، مسیحیت، کلیمی، زرتشتی) معتقد باشند. این شرط به منظور همخوانی فرهنگی و تربیتی کودک با محیط خانواده سرپرست است.
3. صلاحیت اخلاقی و عدم محکومیت جزایی مؤثر: متقاضیان نباید سابقه محکومیت جزایی مؤثر داشته باشند که مانع از صلاحیت اخلاقی آن ها برای تربیت کودک شود. سازمان بهزیستی و مراجع قضایی، سوابق کیفری متقاضیان را به دقت بررسی می کنند.
4. سلامت جسمی و روانی: متقاضیان نباید به بیماری های واگیردار یا صعب العلاج که مانع از ایفای نقش مؤثر والدگری شود، مبتلا باشند. همچنین، سلامت روان و توانایی عملی برای نگهداری و تربیت کودکان و نوجوانان، از ارکان اصلی احراز صلاحیت است. گواهی پزشک معتمد و نظر روانشناس در این مرحله تعیین کننده است.
5. عدم اعتیاد: متقاضیان نباید به مواد مخدر، روان گردان و الکل اعتیاد داشته باشند. گواهی عدم اعتیاد از آزمایشگاه های معتبر و مورد تأیید بهزیستی، از مدارک ضروری است.
6. تمکن مالی کافی: متقاضیان باید از توانایی مالی لازم برای تأمین هزینه های زندگی، تحصیل و درمان کودک برخوردار باشند. این تمکن مالی با داشتن شغل پایدار و درآمد مکفی، وضعیت مسکن (ملکی یا استیجاری) و داشتن بیمه پایه اجتماعی و درمان (برای سرپرست و سپس برای کودک) سنجیده می شود. هدف از این شرط، تضمین آینده مالی و رفاهی کودک است.
7. عدم حجر: متقاضیان نباید محجور باشند، یعنی نباید ممنوعیت قانونی از تصرف در اموال و امورات خود داشته باشند. این شرط به معنای اهلیت کامل قانونی متقاضیان است.
8. توانایی عملی برای نگهداری و تربیت کودکان و نوجوانان: این شرط جامع، شامل توانایی های فیزیکی، عاطفی و تربیتی است که برای رشد سالم و همه جانبه کودک ضروری است. مددکاران بهزیستی از طریق مصاحبه و بازدید از منزل، این توانایی را ارزیابی می کنند.

چه کودکانی را می توان به سرپرستی پذیرفت؟ (معیارهای قانونی و واقعی)

انتخاب کودک برای سرپرستی نیز مانند انتخاب متقاضیان، دارای ضوابط و معیارهای مشخصی است که توسط قانون و سازمان بهزیستی تعیین می شود. این معیارها تضمین کننده این است که تنها کودکانی به سرپرستی واگذار شوند که نیاز به یک خانواده دارند و این اقدام به نفع عالیه آن ها است.

کودکان بی سرپرست و بدسرپرست

به طور کلی، دو دسته از کودکان واجد شرایط سرپرستی هستند:

• کودکان بی سرپرست: کودکانی هستند که والدین، پدربزرگ پدری و وصی قانونی آن ها در قید حیات نیستند یا امکان شناسایی آن ها وجود ندارد. این کودکان اغلب در مراکز نگهداری بهزیستی زندگی می کنند.
• کودکان بدسرپرست: کودکانی هستند که والدین یا سرپرست قانونی آن ها زنده هستند اما صلاحیت نگهداری و تربیت آن ها را ندارند. این عدم صلاحیت می تواند ناشی از اعتیاد، سوءرفتار، بیماری روانی شدید، زندان یا هر عامل دیگری باشد که ادامه زندگی کودک در کنار آن ها به صلاح وی نباشد. حکم بدسرپرستی پس از بررسی های قضایی و تأیید عدم صلاحیت والدین صادر می شود.

شرایط قانونی کودکان قابل سرپرستی

بر اساس ماده ۷ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، سپردن سرپرستی کودکان در صورتی مجاز است که دارای یکی از شرایط ذیل باشند:

1. امکان شناخت هیچ یک از پدر، مادر و جد پدری آنان وجود نداشته باشد.
2. پدر، مادر، جد پدری و وصی منصوب از سوی ولی قهری آنان در قید حیات نباشند.
3. سرپرستی آنان به موجب حکم مراجع صلاحیت دار به سازمان بهزیستی سپرده شده باشد و تا مدت دو سال از تاریخ سپردن آن ها به سازمان، پدر، مادر، جد پدری یا وصی قانونی برای سرپرستی آنان مراجعه نکرده باشند.
4. هیچ یک از پدر، مادر و جد پدری آنان و وصی منصوب از سوی ولی قهری صلاحیت سرپرستی را نداشته باشند و دادگاه صالح، حتی با تعیین امین یا ناظر نیز این صلاحیت را احراز نکند.

محدوده سنی کودکان قابل سرپرستی

کلیه کودکان و نوجوانان نابالغ و نیز افراد بالغ زیر شانزده سال که به تشخیص دادگاه، عدم رشد یا نیاز آنان به سرپرستی احراز شود و واجد شرایط فوق باشند، می توانند به سرپرستی واگذار شوند. این بدان معناست که دامنه سنی کودکانی که می توانند تحت سرپرستی قرار گیرند، گسترده تر از تصور عمومی است.

واقعیت های موجود در بهزیستی: اولویت ها و فرصت ها

در عمل، سازمان بهزیستی با توجه به تعداد بالای متقاضیان و کودکان، اولویت ها و واقعیت های خاصی را در نظر می گیرد:

• اولویت ها و طولانی بودن صف انتظار: اکثر متقاضیان، خواهان سرپرستی نوزاد دختر هستند که این امر موجب طولانی شدن صف انتظار برای این گروه از کودکان می شود.
• کودکان با سن بالاتر، پسران و کودکان با نیازهای ویژه: برای کودکان با سن بالاتر (مثلاً بالای ۶ سال)، پسران و به خصوص کودکانی که دارای نیازهای ویژه (مانند معلولیت جسمی، بیماری خاص یا مشکلات رشدی) هستند، صف انتظار بسیار کوتاه تر است و فرصت های بیشتری برای سرپرستی آن ها وجود دارد. سازمان بهزیستی و رسانه ها تلاش می کنند تا فرهنگ سازی لازم برای پذیرش این کودکان را انجام دهند، چرا که هر کودک حق داشتن یک خانواده را دارد.

مراحل گام به گام فرزندخواندگی از بهزیستی (راهنمای جامع فرآیند)

فرآیند به سرپرستی گرفتن بچه از سازمان بهزیستی، یک مسیر چند مرحله ای است که نیازمند دقت، صبر و پیگیری مستمر متقاضیان است. این مراحل شامل ثبت نام اولیه، جمع آوری مدارک، بررسی های کارشناسی توسط بهزیستی و در نهایت سیر قانونی در دادگاه می باشد.

ثبت نام اولیه و جمع آوری مدارک

1. ورود به سامانه ملی فرزندخواندگی: اولین گام، ثبت درخواست از طریق سامانه ملی فرزندخواندگی بهزیستی به آدرس http://adoption.behzisti.net است. متقاضیان باید وارد این سامانه شوند و پس از مطالعه قوانین و مقررات، با ایجاد حساب کاربری، فرآیند ثبت نام را آغاز کنند.
2. نحوه تکمیل درخواست آنلاین و دریافت کد رهگیری: پس از ورود به سامانه، متقاضیان باید فرم های مربوطه را به دقت تکمیل کرده و اطلاعات هویتی، اقامتی و شرایط خود را وارد نمایند. در پایان، یک کد رهگیری به آن ها داده می شود که برای پیگیری درخواست ضروری است.
3. چک لیست کامل مدارک لازم: جمع آوری و آپلود مدارک به صورت خوانا و با کیفیت مطلوب، از اهمیت بالایی برخوردار است. مدارک اصلی مورد نیاز عبارتند از:
   • تصویر کلیه صفحات شناسنامه ایرانی متقاضیان
   • تصویر کارت ملی متقاضیان
   • تصویر کارت پایان خدمت یا کارت معافیت از خدمت (برای آقایان)
   • تصویر سند ازدواج زوجین متقاضی
   • تصویر آخرین مدرک تحصیلی متقاضیان
   • تصویر سند مالکیت یا اجاره نامه منزل مسکونی
   • اصل یا تصویر گواهی مربوط به اشتغال به کار یا تعیین میزان تقریبی درآمد متقاضیان (مانند حکم کارگزینی، فیش حقوقی، پروانه کسب)
   • تصویر مدارک بیمه پایه اجتماعی و درمان
   • اصل گواهی پزشک متخصص زنان و زایمان مبنی بر عدم امکان بچه دار شدن (برای زوجین فاقد فرزندی که پنج سال از ازدواج آنان نگذشته باشد و بخواهند از اولویت اول برخوردار شوند. این گواهی متعاقباً باید توسط پزشکی قانونی نیز تأیید شود).
4. نکات مهم در آپلود و برابر اصل کردن مدارک: پس از آپلود اولیه، بهزیستی در صورت لزوم، از متقاضیان می خواهد تا مدارک بارگزاری شده را در یکی از دفاتر اسناد رسمی برابر اصل نمایند. اطمینان از خوانایی و کیفیت تصاویر آپلود شده، فرآیند را تسریع می بخشد.

بررسی های سازمان بهزیستی و انتخاب کودک

1. مصاحبه و بازدید مددکاری اولیه: پس از ثبت نام و بررسی مدارک، مددکاران سازمان بهزیستی با متقاضیان مصاحبه کرده و از محیط خانواده و منزل آن ها بازدید می کنند تا صلاحیت های عمومی (اخلاقی، محیطی، تربیتی) را ارزیابی نمایند.
2. مراجعه به روانشناس معتمد و اخذ تأییدیه روانشناسی: متقاضیان باید به روانشناس معتمد سازمان بهزیستی مراجعه کرده و تأییدیه سلامت روان و توانایی های عاطفی لازم برای فرزندپروری را اخذ نمایند.
3. اخذ گواهی عدم اعتیاد و عدم سوءپیشینه: در این مرحله، متقاضیان موظف به ارائه گواهی عدم اعتیاد از آزمایشگاه های مورد تأیید و گواهی عدم سوءپیشینه از مراجع مربوطه هستند.
4. فرآیند انتخاب و معرفی کودک: پس از تأیید صلاحیت های متقاضیان، بهزیستی با توجه به اولویت بندی ها و مشخصات مورد درخواست (در صورت امکان)، کودکی را که واجد شرایط واگذاری است، به خانواده معرفی می کند. دیدارهای اولیه بین متقاضیان و کودک انجام می شود تا پذیرش و تعامل بین آن ها ارزیابی شود. در برخی موارد، برای اطمینان از تعامل مناسب، ممکن است تا سه کودک به خانواده پیشنهاد شود.
5. دلایل طولانی شدن فرآیند و پارتی بازی: یکی از دغدغه های متقاضیان، طولانی بودن زمان انتظار است. این تأخیر عمدتاً به دلیل کمبود کودکان واجد شرایط واگذاری (به خصوص نوزاد دختر سالم)، پیچیدگی های قانونی برای احراز بی سرپرستی یا بدسرپرستی قطعی کودک، و لزوم بررسی دقیق صلاحیت های خانواده است. با راه اندازی سامانه ملی فرزندخواندگی، فرآیند شفاف تر شده و ادعای پارتی بازی تا حد زیادی کمرنگ گشته است. تفاوت در زمان انتظار عمدتاً به شرایط خاص هر کودک (سن، جنسیت، وضعیت سلامت) و تطابق آن با درخواست متقاضیان بازمی گردد.

سیر قانونی در دادگاه و صدور حکم

1. صدور قرار سرپرستی آزمایشی ۶ ماهه: پس از تأیید سازمان بهزیستی، پرونده به دادگاه صالح ارسال می شود. دادگاه با احراز شرایط، قرار سرپرستی آزمایشی شش ماهه صادر می کند. این قرار به متقاضیان، دادستان و سازمان بهزیستی ابلاغ می شود.
2. نظارت بهزیستی در دوره آزمایشی و ارزیابی نهایی: در طول دوره آزمایشی، سازمان بهزیستی از طریق مددکاران خود، نظارت مستمری بر وضعیت کودک و تعامل او با خانواده سرپرست خواهد داشت. هدف از این نظارت، اطمینان از سازگاری کودک با محیط جدید و احراز شایستگی نهایی سرپرستان است.
3. امکان فسخ قرار آزمایشی: در صورتی که در طول دوره آزمایشی، هر یک از شرایط لازم برای سرپرستی از بین برود یا مصلحت کودک اقتضا کند، دادگاه می تواند به درخواست دادستان یا بهزیستی، قرار سرپرستی آزمایشی را فسخ کرده و کودک را از سرپرستان استرداد نماید.
4. صدور حکم قطعی سرپرستی: پس از پایان موفقیت آمیز دوره آزمایشی و تأیید سازمان بهزیستی، دادگاه حکم قطعی سرپرستی را صادر می کند. با صدور این حکم، فرآیند فرزندخواندگی تکمیل شده و متقاضیان به عنوان سرپرستان قانونی کودک شناخته می شوند.

تعهدات و مسئولیت های سرپرستان در قبال فرزندخوانده

پذیرش سرپرستی یک کودک، مجموعه ای از تعهدات و مسئولیت های حقوقی، مالی و اخلاقی را برای سرپرستان به همراه دارد که قانونگذار برای تضمین آینده و رفاه کودک آن را پیش بینی کرده است. این مسئولیت ها شبیه به تکالیف والدین اصلی در قبال فرزندان بیولوژیک است.

تکالیف قانونی (نگهداری، تربیت، نفقه، احترام)

بر اساس قانون، سرپرستان نسبت به فرزندخوانده خود دارای تکالیف زیر هستند:

• نگهداری و تربیت: سرپرستان موظفند محیطی امن و مناسب برای رشد جسمی، فکری و عاطفی کودک فراهم آورند و مسئولیت کامل تربیت او را بر عهده بگیرند.
• نفقه: تأمین تمامی هزینه های زندگی کودک شامل خوراک، پوشاک، مسکن، تحصیل، درمان و سایر مایحتاج، بر عهده سرپرستان است. این تکلیف تا زمانی که کودک توانایی اداره امور خود را پیدا کند، ادامه دارد.
• احترام: فرزندخوانده نیز مکلف است نسبت به سرپرست خود احترامات متناسب با شأن وی را رعایت کند. این رابطه باید بر پایه احترام متقابل بنا شود.

تعهدات مالی برای تضمین آینده کودک

قانونگذار برای تضمین آینده مالی فرزندخوانده، تعهدات خاصی را برای سرپرستان در نظر گرفته است که اصلی ترین آن ها عبارتند از:

• تملیک بخشی از اموال یا حقوق به نام کودک: بر اساس ماده ۱۴ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، دادگاه در صورتی حکم سرپرستی را صادر می کند که درخواست کننده سرپرستی، بخشی از اموال یا حقوق خود را به نام کودک یا نوجوان تحت سرپرستی تملیک کند. نوع و میزان این مال یا حقوق با تشخیص دادگاه تعیین می شود. در مواردی که دادگاه تشخیص دهد اخذ تضمین عینی ممکن یا به مصلحت نیست، می تواند دستور اخذ تعهد کتبی به تملیک بخشی از اموال یا حقوق در آینده را صادر کند.

  این ماده برای جبران عدم ارث بری فرزندخوانده از سرپرستان پیش بینی شده است. با این حال، تبصره ای به این ماده اضافه شده که اگر دادگاه تشخیص دهد اعطای سرپرستی بدون اجرای مفاد این ماده به مصلحت کودک باشد، می تواند بدون این شرط نیز حکم سرپرستی صادر کند. این انعطاف پذیری به دادگاه اجازه می دهد تا منافع عالیه کودک را در اولویت قرار دهد.

• بیمه عمر به نفع کودک فرزندخوانده: سرپرست منحصر یا زوجین سرپرست موظفند با نظر سازمان بهزیستی، خود را نزد یکی از شرکت های بیمه به نفع کودک یا نوجوان تحت سرپرستی بیمه عمر کنند. حداقل سرمایه بیمه عمر با توجه به شرایط جامعه و نیازهای آتی کودک، توسط سازمان بهزیستی تعیین خواهد شد. این تعهد نیز به منظور تضمین تأمین مالی کودک پس از فوت سرپرست یا سرپرستان است.

سرپرستی اموال کودک در صورت داشتن ارث یا مالکیت دیگر

در صورتی که کودک فرزندخوانده دارای اموال (مانند ارث از والدین واقعی) یا حقوق مالی دیگری باشد، اداره این اموال به سرپرست متقاضی فرزندخواندگی سپرده می شود، مشروط بر اینکه کودک فاقد ولی قهری باشد و ولی قهری نیز برای اداره اموال او شخصی را تعیین نکرده باشد و مرجع صالح قضایی قیمومت طفل را بر عهده سرپرست قرار داده باشد.

نظارت مستمر سازمان بهزیستی پس از اعطای حکم قطعی سرپرستی

حتی پس از صدور حکم قطعی سرپرستی، سازمان بهزیستی کماکان موظف است بر روند تربیتی و شرایط کودک در خانواده نظارت کند. این نظارت معمولاً توسط مؤسسات مراقبت خانواده محور که با مجوز بهزیستی فعالیت می کنند، انجام می گیرد. هدف از این نظارت، اطمینان از سلامت، رفاه و رشد مناسب کودک در محیط خانواده سرپرست است.

مسائل حقوقی و شناسنامه ای فرزندخوانده

پس از صدور حکم قطعی سرپرستی، مسائل حقوقی و شناسنامه ای متعددی برای فرزندخوانده و سرپرستان مطرح می شود که نیازمند آگاهی دقیق است. این مسائل شامل تغییر نام خانوادگی، صدور شناسنامه جدید، وضعیت ارث و محرمیت و همچنین امکان خروج از کشور است.

صدور شناسنامه جدید

یکی از مهم ترین اقدامات پس از حکم قطعی سرپرستی، صدور شناسنامه جدید برای فرزندخوانده است. این فرآیند دارای جزئیات خاصی است:

• درج نام و نام خانوادگی سرپرست (یا زوجین) در شناسنامه جدید: اداره ثبت احوال مکلف است نام و نام خانوادگی سرپرست یا زوجین سرپرست را در اسناد سجلی و شناسنامه جدید کودک وارد کند. این اقدام به منظور تثبیت هویت اجتماعی کودک در خانواده جدید است.
• قید مشخصات والدین واقعی در بخش توضیحات: برای حفظ سوابق هویت واقعی کودک و حق او برای آگاهی از ریشه های خود، مشخصات والدین واقعی (در صورت معلوم بودن) در بخش توضیحات شناسنامه جدید قید می شود.
• حق درخواست شناسنامه جدید توسط کودک پس از ۱۸ سالگی: کودک یا نوجوان تحت سرپرستی می تواند پس از رسیدن به سن هجده سالگی، صدور شناسنامه جدیدی را برای خود با درج نام والدین واقعی (در صورت معلوم بودن) یا نام خانوادگی مورد نظر وی (در صورت معلوم نبودن نام والدین واقعی) از اداره ثبت احوال درخواست نماید. این حق به کودک امکان می دهد تا در بزرگسالی هویت انتخابی خود را داشته باشد.
• نحوه صدور شناسنامه برای فرزندخوانده زنان مجرد: در مورد سرپرست منحصر (زن یا دختر مجرد)، شناسنامه کودک یا نوجوان با مشخصات کامل سجلی سرپرست منحصر و نام کوچک پدر فرضی به پیشنهاد سرپرست منحصر صادر خواهد شد.
• فسخ حکم سرپرستی و تغییرات شناسنامه ای: در صورت فسخ حکم قطعی سرپرستی، اداره ثبت احوال موظف است حکم صادره را در اسناد سجلی اعمال و شناسنامه جدیدی برای کودک با مشخصات پدر و مادر واقعی (در صورت مشخص بودن) و نام خانوادگی پدر (در صورت مشخص بودن)، و در غیر این صورت با نام کوچک والدین فرضی و نام خانوادگی بلامعارض صادر نماید.

نام خانوادگی فرزندخوانده

نام خانوادگی فرزندخوانده به نام خانوادگی سرپرست یا زوجین سرپرست تغییر می یابد. این تغییر هویت، به کودک کمک می کند تا به طور کامل در خانواده جدید ادغام شود و از حمایت های اجتماعی و روانی لازم بهره مند گردد.

حق ارث فرزندخوانده

بر اساس قوانین ایران و فقه اسلامی، فرزندخواندگی رابطه نسبی (فرزندی خونی) ایجاد نمی کند، لذا فرزندخوانده از سرپرست یا سرپرستان خود ارث نمی برد. این یکی از تفاوت های اساسی فرزندخواندگی با فرزند بیولوژیک است. با این حال، قانونگذار راهکارهای قانونی جایگزینی را برای تأمین آینده مالی فرزندخوانده پیش بینی کرده است:

• وصیت: سرپرستان می توانند بخشی از اموال خود را (تا سقف یک سوم) از طریق وصیت به فرزندخوانده خود منتقل کنند.
• تملیک اموال: همانطور که در ماده ۱۴ قانون حمایت از کودکان بی سرپرست و بدسرپرست ذکر شد، دادگاه می تواند متقاضیان سرپرستی را مکلف به تملیک بخشی از اموال یا حقوق خود به نام کودک نماید.
• بیمه عمر: اجباری شدن بیمه عمر به نفع فرزندخوانده نیز یک راهکار مؤثر برای تأمین مالی او پس از فوت سرپرستان است.

محرمیت فرزندخوانده

از آنجا که فرزندخواندگی رابطه نسبی ایجاد نمی کند، محرمیت شرعی بین فرزندخوانده و سرپرستان یا سایر اعضای خانواده سرپرست به طور خودکار ایجاد نمی شود. این مسئله، به ویژه در مورد فرزندخوانده دختر و سرپرست مرد، یا فرزندخوانده پسر و سرپرست زن، اهمیت پیدا می کند. راهکارهای شرعی و فقهی برای ایجاد محرمیت عبارتند از:

• رضاع (شیر دادن): در صورتی که زن سرپرست، فرزندخوانده را (با رعایت شرایط فقهی خاص) شیر دهد، رابطه رضاعی ایجاد شده و فرزندخوانده با سرپرست و فرزندان او محرم می شود.
• نکاح موقت: در برخی موارد، برای ایجاد محرمیت، ممکن است نکاح موقت بین سرپرست مرد و مادر یا خواهر زن سرپرست (یا عکس آن) با رعایت شرایط خاص شرعی صورت گیرد. هر خانواده می تواند بر اساس احکام مرجع تقلید خود در این زمینه عمل کند.

صدور گذرنامه و خروج از کشور

صدور گذرنامه و خروج کودک یا نوجوان تحت سرپرستی از کشور، منوط به موافقت سرپرست منحصر یا سرپرستان و نیز موافقت دادستان است. دادستان پس از جلب نظر کارشناسی سازمان بهزیستی و با رعایت مصلحت کودک، تصمیم گیری می نماید. چنانچه خروج از کشور در دوره آزمایشی باشد، سرپرست یا سرپرستان باید تضمین مناسبی جهت بازگشت کودک تا پایان دوره آزمایشی به دادستان بسپارند. سازمان بهزیستی نیز مکلف است به طریق اطمینان بخشی در مورد رعایت حقوق کودک در خارج از کشور اقدام لازم را به عمل آورد.

چالش ها، نگرانی ها و نکات مهم (تجربیات و توصیه ها)

مسیر فرزندخواندگی، هرچند سرشار از مهر و امید است، اما مانند هر فرآیند حقوقی و اجتماعی دیگری، با چالش ها و نگرانی هایی همراه است که آگاهی از آن ها می تواند به متقاضیان در تصمیم گیری آگاهانه و مدیریت بهتر این مسیر کمک کند.

مدت زمان انتظار و عوامل مؤثر بر آن

یکی از اصلی ترین نگرانی های متقاضیان، مدت زمان انتظار برای دریافت فرزندخوانده است. این زمان به عوامل متعددی بستگی دارد:

• سن و جنسیت کودک: تقاضا برای نوزادان (۰ تا ۳ سال) و به ویژه نوزادان دختر، بسیار بیشتر است که منجر به طولانی شدن صف انتظار می شود. در مقابل، سرپرستی کودکان با سنین بالاتر (بالای ۶ سال) و پسران، با زمان انتظار کمتری همراه است.
• وضعیت سلامت کودک: متقاضیان کودکان صدرصد سالم معمولاً باید بیشتر در انتظار بمانند. کودکان دارای نیازهای ویژه یا بیماری های خاص، به دلیل تقاضای کمتر، سریع تر به خانواده ها معرفی می شوند.
• تعداد کودکان واجد شرایط: تعداد کودکانی که از نظر قانونی کاملاً واجد شرایط واگذاری هستند (یعنی بی سرپرست قطعی هستند یا والدینشان صلاحیت قطعی خود را از دست داده اند)، محدود است. بسیاری از کودکان در مراکز بهزیستی، بدسرپرست هستند و تا زمانی که وضعیت قانونی والدین واقعی آن ها مشخص نشود، امکان واگذاری آن ها وجود ندارد.

در صورت وجود کودک واجد شرایط، فرآیند فرزندخواندگی می تواند در کمتر از شش ماه انجام شود، اما برای کودکان مورد تقاضای زیاد، این زمان می تواند به چند سال نیز برسد.

اهمیت فرهنگ سازی برای پذیرش کودکان با نیازهای ویژه و سنین بالاتر

در جامعه ما، هنوز فرهنگ سازی کافی برای پذیرش کودکان با نیازهای ویژه و یا سنین بالاتر صورت نگرفته است. این کودکان نیز مانند سایرین حق داشتن یک خانواده و محبت بی قید و شرط را دارند. رسانه ها، به خصوص با ساخت سریال ها و فیلم هایی که به این موضوع می پردازند، می توانند نقش مؤثری در تغییر نگرش جامعه و تشویق خانواده ها به پذیرش این کودکان ایفا کنند.

مسئله فسخ حکم سرپرستی (دلایل و پیامدهای آن)

قانونگذار به منظور حفظ مصلحت عالیه کودک، حکم سرپرستی را قابل فسخ دانسته است. فسخ حکم سرپرستی، چه در دوره آزمایشی و چه پس از صدور حکم قطعی، یکی از دردناک ترین تجربیات برای کودک است و می تواند لطمات روحی عمیقی به او وارد کند. دلایل فسخ می تواند شامل موارد زیر باشد:

• از بین رفتن هر یک از شرایط عمومی یا اختصاصی سرپرست یا سرپرستان.
• سوء رفتار کودک یا نوجوان که برای سرپرست یا سرپرستان غیرقابل تحمل باشد.
• توافق کودک پس از رشد با سرپرست یا سرپرستان.
• مشخص شدن و احراز صلاحیت والدین واقعی یا جد پدری.

سازمان بهزیستی همواره بر لزوم بررسی دقیق صلاحیت ها و آمادگی روانی و عاطفی خانواده ها تأکید دارد تا از وقوع چنین پیامدهای ناگواری جلوگیری شود.

فسخ فرزندخواندگی بزرگ ترین لطمه را به کودک وارد می کند و به همین دلیل باید از ابتدا بررسی های دقیقی صورت گیرد.

فوت یا طلاق سرپرستان، و ازدواج سرپرست منحصر (اقدامات قانونی لازم)

در طول دوره سرپرستی، ممکن است رویدادهای غیرمنتظره ای رخ دهد که نیازمند اقدامات قانونی خاص است:

• فوت سرپرست یا سرپرستان: در صورت فوت سرپرست منحصر یا سرپرستان، کودک یا نوجوان تحت سرپرستی در حکم افراد تحت تکفل متوفی محسوب شده و از مزایای مستمری بازماندگان (در صورت وجود) برخوردار خواهد شد تا زمانی که سرپرست جدیدی برای او تعیین شود.
• طلاق سرپرستان یا جدایی آن ها: در صورت طلاق یا جدایی سرپرستان، دادگاه می تواند با درخواست سازمان بهزیستی و با رعایت مصلحت کودک، سرپرستی را به یکی از زوجین یا شخص ثالث واگذار کند. رعایت نظر کودکان بالغ در این خصوص ضروری است.
• ازدواج سرپرست منحصر (زن مجرد): اگر سرپرست منحصر (زن یا دختر مجرد) قصد ازدواج داشته باشد، باید مشخصات فرد مورد نظر را به دادگاه اعلام کند. دادگاه پس از اخذ نظر کارشناسی سازمان بهزیستی، در مورد ادامه سرپرستی به صورت مشترک یا فسخ آن تصمیم گیری خواهد کرد.

پذیرش فرزند دوم (شرایط و زمان لازم)

متقاضیان نمی توانند بیش از دو کودک یا نوجوان را سرپرستی نمایند، مگر در مواردی که کودکان یا نوجوانان تحت سرپرستی اعضای یک خانواده باشند (مانند خواهر و برادر). برای پذیرش فرزند دوم، باید حداقل دو سال از تاریخ تحویل اولین کودک بگذرد. پذیرش درخواست قبل از این مدت، منوط به عدم وجود متقاضی در لیست انتظار یا پذیرش کودکی است که دیگران (به دلیل سن بالا، بیماری یا معلولیت) آن را نپذیرفته اند. درخواست مجدد برای سرپرستی، یک تقاضای مستقل محسوب می شود و تمامی فرآیندها باید از ابتدا طی شود، به علاوه وضعیت کودک قبلی نیز مورد بررسی قرار می گیرد.

اهمیت مشاوره حقوقی و روانشناسی در طول فرآیند فرزندخواندگی

با توجه به پیچیدگی های قانونی و ظرافت های عاطفی فرآیند فرزندخواندگی، بهره مندی از مشاوره حقوقی متخصص و حمایت روانشناختی در تمامی مراحل، از اهمیت حیاتی برخوردار است. مشاوران می توانند متقاضیان را در جمع آوری مدارک، درک قوانین، مدیریت انتظارات و مواجهه با چالش های عاطفی یاری رسانند.

سوالات متداول

سوالات متداول

آیا امکان ازدواج با فرزندخوانده وجود دارد؟

خیر، ازدواج بین سرپرست و فرزندخوانده، چه در زمان حضانت و چه پس از آن، ممنوع است. مگر اینکه دادگاه صالح، پس از اخذ نظر مشورتی سازمان بهزیستی، این امر را به مصلحت فرزندخوانده تشخیص دهد که در عمل بسیار نادر است.

حداکثر سن فرزندخوانده چقدر است؟

بر اساس قانون جدید حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، حداکثر سن فرزندخوانده ۱۶ سال است.

آیا فرزندخوانده از سرپرست ارث می برد؟

خیر، فرزندخوانده به طور خودکار از سرپرست یا سرپرستان خود ارث نمی برد، زیرا فرزندخواندگی رابطه نسبی ایجاد نمی کند. با این حال، راهکارهای قانونی مانند وصیت (تا یک سوم اموال) یا تملیک بخشی از اموال به نام کودک توسط دادگاه، برای تأمین آینده مالی او وجود دارد.

مسئله محرمیت فرزندخوانده چگونه حل می شود؟

برای ایجاد محرمیت شرعی بین فرزندخوانده و سرپرستان، راهکارهایی نظیر رضاع (شیر دادن زن سرپرست به کودک با رعایت شرایط فقهی) یا در برخی موارد، نکاح موقت (با رعایت شرایط شرعی و موافقت دادگاه) قابل انجام است. هر خانواده می تواند بر اساس احکام مرجع تقلید خود عمل نماید.

آیا درخواست سرپرستی خارج از نوبت (پارتی بازی) وجود دارد؟

با راه اندازی سامانه ملی فرزندخواندگی، فرآیند شفاف تر شده و اولویت بندی بر اساس شرایط قانونی کودک و متقاضی (مانند سن، جنسیت، وضعیت سلامت کودک و گروه متقاضی) انجام می شود. در مورد کودکان دارای نیازهای ویژه یا معلولیت، به دلیل تقاضای کمتر، ممکن است فرآیند سریع تر طی شود که این به معنای پارتی بازی نیست، بلکه اولویتی قانونی است.

مدت زمان لازم برای فرزندخواندگی چقدر است؟

مدت زمان لازم برای فرزندخواندگی متغیر است و به عوامل متعددی مانند نوع کودک مورد درخواست (سن، جنسیت، وضعیت سلامت)، تعداد متقاضیان و سرعت بررسی پرونده توسط بهزیستی و دادگاه بستگی دارد. این زمان می تواند از شش ماه تا چند سال متغیر باشد.

آیا اتباع خارجی می توانند کودک ایرانی به سرپرستی بگیرند؟

خیر، به طور کلی سرپرستی کودکان ایرانی فقط به اتباع ایرانی مقیم ایران سپرده می شود. مگر در موارد استثنایی خاص و با رعایت کنوانسیون های بین المللی که ایران نیز عضو آن است، که این موارد بسیار محدود و پیچیده هستند.

آیا یک سوم اموال باید به نام فرزندخوانده گردد؟

بر اساس قوانین جدید (پس از سال ۱۳۹۲)، اجبار تملیک یک سوم اموال به نام فرزندخوانده برداشته شده است. در حال حاضر، دادگاه در صورت مصلحت کودک و با در نظر گرفتن توانایی مالی سرپرست، می تواند تملیک بخشی از اموال یا حقوق یا اخذ تعهد کتبی به تملیک در آینده را الزامی کند. تشخیص نوع و میزان آن با دادگاه است.

چه آمار و ارقامی از فرزندخواندگی در ایران در دسترس است؟

آمارهای دقیق فرزندخواندگی به صورت دوره ای توسط سازمان بهزیستی کشور منتشر می شود. به عنوان مثال، در شش ماهه نخست سال ۱۳۹۹، ۵۳۹ فرزند بهزیستی در سراسر کشور به فرزندخواندگی رفته اند که از این میان، ۲۸ فرزند دارای معلولیت بوده اند. استان تهران نیز بیشترین آمار فرزندخواندگی را در این دوره داشته است.

فرآیند به سرپرستی گرفتن بچه، یک تصمیم بزرگ و مسئولیت آفرین است که می تواند زندگی یک کودک و یک خانواده را دگرگون سازد. این مقاله تلاش کرد تا با ارائه یک راهنمای جامع و تخصصی، تمامی ابعاد قانونی، اداری و اجتماعی این فرآیند را برای متقاضیان روشن سازد. از تعریف فرزندخواندگی و تفاوت های آن با حضانت و قیمومت تا شرایط عمومی و اختصاصی متقاضیان، انواع کودکان قابل سرپرستی، مراحل گام به گام در بهزیستی و دادگاه، تعهدات سرپرستان و مسائل حقوقی شناسنامه ای و مالی، تمامی جزئیات مهم پوشش داده شد.

آگاهی از چالش هایی نظیر طولانی بودن زمان انتظار و اهمیت فرهنگ سازی برای پذیرش کودکان با نیازهای ویژه، در کنار شناخت دقیق مسائل حقوقی مربوط به ارث و محرمیت، برای هر متقاضی ضروری است. فرزندخواندگی نه تنها فرصتی برای تشکیل خانواده ای مملو از عشق است، بلکه تعهدی عمیق برای تأمین آینده و رفاه یک کودک محسوب می شود. بنابراین، تصمیم گیری آگاهانه و مسئولانه، همراه با بهره مندی از مشاوره های حقوقی و روانشناختی متخصص، می تواند این مسیر را برای تمامی طرفین به تجربه ای موفق و شیرین تبدیل کند.

برای دریافت مشاوره تخصصی و گام نهادن مطمئن در مسیر فرزندخواندگی، می توانید با کارشناسان حقوقی و مددکاران اجتماعی مشورت نمایید.