خلاصه کتاب شش مقاله ( نویسنده مرتضی مطهری )

کتاب شش مقاله اثر شهید مرتضی مطهری، مجموعه ای است از شش مقاله مستقل اما مرتبط که به تحلیل عمیق مسائل بنیادین اسلامی نظیر ختم نبوت، امی بودن پیامبر، ابعاد ولایت، نقش الغدیر در وحدت اسلامی و جایگاه فقهایی چون شیخ طوسی و آیت الله بروجردی می پردازد و رهیافتی جامع به اندیشه های این متفکر بزرگ ارائه می دهد.

شهید مرتضی مطهری، یکی از برجسته ترین متفکران و فیلسوفان معاصر اسلامی است که آثارش عمیقاً بر اندیشه دینی و اجتماعی جامعه ایران تأثیر گذاشته است. او با تبیین عقلانی و روشمند مبانی اسلام، همواره به چالش های فکری زمان خود پاسخ داده و راهی نوین برای فهم دین ارائه کرده است. کتاب شش مقاله یکی از مجموعه های مهم ایشان است که شامل شش مقاله مستقل می شود؛ اما هر یک از این مقالات به نحوی با یکدیگر مرتبط بوده و در مجموع، تصویری از منظومه فکری مطهری در موضوعات کلامی، فقهی و تاریخی اسلام را ترسیم می کنند. مطالعه این کتاب در زمان معاصر، به ویژه برای دانشجویان الهیات، فلسفه اسلامی و علاقه مندان به اندیشه های شهید مطهری، از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا پاسخ هایی عمیق و مستدل به پرسش های بنیادی فکری امروز ارائه می دهد و می تواند در مواجهه با چالش های فکری روز راهگشا باشد.

۱. مقاله ختم نبوت: چرا نبوت به پایان رسید؟

طرح مسئله: مفهوم ختم نبوت و سؤالات بنیادین پیرامون آن

مفهوم ختم نبوت، به معنای پایان یافتن سلسله پیامبران و ارسال شریعت های جدید الهی با بعثت حضرت محمد (ص)، یکی از ارکان اساسی اعتقاد اسلامی است. این اصل، سؤالات بنیادینی را مطرح می کند: چگونه یک دین می تواند نیازهای متغیر بشری را در طول زمان پاسخگو باشد؟ آیا با ختم نبوت، ارتباط مستقیم انسان با وحی نیز برای همیشه قطع شده است؟ شهید مطهری در مقاله ختم نبوت، به بررسی این سؤالات می پردازد و تبیینی عقلانی و جامع از این اصل ارائه می دهد که نشان دهنده پویایی و کمال دین اسلام است.

راز ختم نبوت از دیدگاه مطهری

استاد مطهری، راز ختم نبوت را در چند بُعد کلیدی تحلیل می کند. اولین و مهم ترین بُعد، نیاز بشر به هدایت ثابت و جاودانه در کنار اجتهاد پویا است. او معتقد است که شریعت اسلام، به دلیل جامعیت و دربرگرفتن اصول کلی و انعطاف پذیر، قابلیت پاسخگویی به نیازهای متغیر زمان را دارد. این شریعت، نیاز به یک پیامبر جدید برای آوردن قوانین بنیادین را مرتفع ساخته و زمینه را برای اجتهاد و استنباط احکام فرعی توسط فقها فراهم آورده است.

بُعد دیگر، تکامل جامعه بشری است. مطهری این ایده را مطرح می کند که بشریت با رسیدن به بلوغ فکری و اجتماعی، دیگر نیازی به هدایت های اولیه و ابتدایی ندارد. جامعه انسانی به مرحله ای رسیده که می تواند با بهره گیری از شریعت ثابت و توانایی اجتهاد، مسیر خود را ادامه دهد و به سوی کمال حرکت کند. این تکامل، انسان را از وابستگی به وحی مستقیم و مکرر بی نیاز می سازد.

قابلیت انعطاف و پویایی اسلام نیز از دیگر دلایل مطهری برای ختم نبوت است. او نشان می دهد که اسلام، دینی ایستا نیست، بلکه اصول و مبانی آن به گونه ای طراحی شده اند که می توانند با تحولات اجتماعی، فرهنگی و علمی زمان سازگار شوند و پاسخ های مناسب ارائه دهند. این پویایی، از طریق مکانیسم اجتهاد و تفکر مستمر در فقه اسلامی تضمین می شود.

نقد نظریه جبر تاریخ

شهید مطهری در این مقاله، به نقد نظریه جبر تاریخ می پردازد. او معتقد است که تکامل جامعه بشری به معنای نفی اراده و اختیار انسان نیست. برخلاف دیدگاه های مادی گرایانه که جبر تاریخ را عامل اصلی تحولات می دانند، مطهری بر نقش فعال انسان در ساختن سرنوشت خود تأکید می کند. او نشان می دهد که اسلام، انسان را موجودی مختار می داند که مسئولیت اعمال و انتخاب های خود را بر عهده دارد و تکامل، نتیجه تلاش های آگاهانه و انتخاب های صحیح اوست. این نقد، درک عمیق تری از جایگاه انسان در هستی و مسئولیت او در قبال دین و جامعه ارائه می دهد.

نقش اجتهاد پس از ختم نبوت

پس از ختم نبوت، اجتهاد به عنوان موتور محرکه پویایی اسلام و پاسخگویی به نیازهای جدید، نقشی حیاتی ایفا می کند. مطهری اجتهاد را صرفاً تکرار فتاوای گذشتگان نمی داند، بلکه آن را فرآیندی پویا برای استنباط احکام الهی از منابع اصیل دینی (قرآن و سنت) با توجه به مقتضیات زمان و مکان معرفی می کند. اجتهاد تضمین کننده این است که اسلام، در هر عصری، حرفی برای گفتن داشته باشد و بتواند راهگشای مسائل نوپدید باشد. این تبیین از اجتهاد، به خوبی نشان می دهد که چگونه یک شریعت ثابت می تواند همواره زنده و پاسخگو بماند.

جمع بندی و پیامدها

در جمع بندی مباحث ختم نبوت، شهید مطهری بر این تأکید می کند که ختم نبوت، نه نشانه ای از ناقص بودن دین، بلکه گواهی بر کمال و جامعیت اسلام است. این بدان معناست که دین اسلام به حدی از کمال و بلوغ رسیده که دیگر نیازی به پیامبر جدید ندارد و با مکانیزم های درونی خود (اجتهاد و پویایی فقه) می تواند تا قیام قیامت، راهنمای بشریت باشد. پیامد این دیدگاه، تقویت اعتماد به نفس مسلمانان در مواجهه با چالش های فکری و اعتقادی و اثبات قابلیت اسلام برای هدایت بشر در تمامی اعصار است.

۲. مقاله پیامبر اُمّی: اعجازی در بستر نبوت

تبیین مفهوم اُمّی و اهمیت آن در اثبات نبوت

یکی از مفاهیم کلیدی در زندگی و رسالت پیامبر اسلام (ص)، واژه اُمّی است که در قرآن کریم به ایشان نسبت داده شده است. این واژه، همواره محل بحث و تفسیرهای گوناگون بوده است. شهید مطهری در مقاله پیامبر اُمّی، به تبیین دقیق معنای این کلمه و اهمیت آن در اثبات نبوت پیامبر (ص) می پردازد. او معتقد است فهم صحیح این واژه، نه تنها شبهات بسیاری را رفع می کند، بلکه خود دلیلی بر اعجاز قرآن و الهی بودن رسالت پیامبر اکرم (ص) است. اُمّی بودن، به معنای درس ناخوانده و نانوشته بودن پیامبر است، که در عصر خود، امری طبیعی و رایج بود.

رسول درس ناخوانده: معنای حقیقی اُمّی

مطهری با استناد به آیات قرآن کریم و روایات معتبر، معنای حقیقی اُمّی را روشن می کند. او توضیح می دهد که اُمّی به معنای کسی است که از مادر متولد شده و آموزش خواندن و نوشتن ندیده است، نه به معنای بی سواد مطلق که توانایی فهم و درک نداشته باشد. این ویژگی، در اثبات منشأ الهی قرآن بسیار حائز اهمیت است؛ زیرا کسی که خود مکتب نرفته و تعلیم نگرفته، چگونه می تواند کتابی با این عظمت ادبی، علمی و حکمی را بیاورد؟ این امر خود شاهدی بر این است که قرآن از جانب خداوند نازل شده و از دانش بشری نشأت نگرفته است.

بررسی و نقد دیدگاه های خاورشناسان

بسیاری از خاورشناسان، با انگیزه های مختلف، سعی در خدشه وارد کردن به مفهوم اُمّی بودن پیامبر (ص) داشته اند. افرادی چون ویل دورانت، گیورگیو، گوستاولوبون و دیگران، ادعا کرده اند که پیامبر (ص) خواندن و نوشتن می دانسته است و تلاش کرده اند تا منشأ الهی قرآن را انکار کنند. شهید مطهری با دقت و روشمندی، به بررسی و نقد این دیدگاه ها می پردازد. او با ارائه شواهد قرآنی، تاریخی و عقلی، تمامی ادعاهای آنان را رد می کند و نشان می دهد که این ادعاها، مبتنی بر سوءفهم، تعصب یا تحلیل های نادرست از واقعیت های تاریخی هستند. مطهری با استدلال های قوی، ثابت می کند که اُمّی بودن پیامبر (ص)، یک واقعیت تاریخی غیرقابل انکار است.

شواهد تاریخی و قرآنی

برای اثبات اُمّی بودن پیامبر (ص)، مطهری به شواهد متعددی استناد می کند. یکی از این شواهد، جریان صلح حدیبیه است. در این واقعه، هنگامی که پیامبر (ص) قصد امضای پیمان نامه را داشتند و نام ایشان به عنوان محمد رسول الله ذکر شده بود، کفار قریش با آن مخالفت کردند. پیامبر (ص) خود دستور دادند تا این قسمت را حذف کنند، اما به دلیل عدم توانایی در خواندن و نوشتن، از حضرت علی (ع) خواستند تا این کار را انجام دهد. این حادثه، به وضوح نشان می دهد که پیامبر (ص) سواد خواندن و نوشتن نداشته اند. علاوه بر این، وجود دبیران متعدد در کنار پیامبر (ص) برای ثبت وحی و مکاتبات، خود دلیلی بر این مدعاست که ایشان خودشان این وظایف را بر عهده نمی گرفتند. آیات متعددی در قرآن نیز به اُمّی بودن پیامبر اشاره دارند و آن را تأیید می کنند.

نتیجه گیری: اعجاز قرآن و نبوت در بستر یک شخصیت درس ناخوانده

مطهری نتیجه می گیرد که اُمّی بودن پیامبر (ص)، نه تنها نقصی برای ایشان محسوب نمی شود، بلکه خود اعجازی بزرگ در بستر نبوت است. اینکه فردی درس ناخوانده و از محیطی که از دانش و سواد محروم بوده، کتابی با چنین محتوای غنی، عمیق و جهانی ارائه دهد، دلیلی محکم بر منشأ الهی پیام و وحیانی بودن قرآن است. این امر، نشان دهنده قدرت لایزال الهی است که بدون واسطه آموزش های بشری، پیامبرش را به بالاترین درجات علم و حکمت مجهز ساخته است. این اعجاز، به خوبی برهان نبوت پیامبر اکرم (ص) را تکمیل می کند و شک و تردید را از بین می برد.

۳. مقاله ولاءها و ولایتها: ابعاد گوناگون ولایت در اسلام

تحلیل واژه ولی و ولایت و گستردگی معنای آن

واژه های ولی و ولایت، از کلمات پرکاربرد و کلیدی در فرهنگ اسلامی هستند که در زبان فارسی نیز ریشه دار محسوب می شوند. شهید مطهری در مقاله ولاءها و ولایتها به تحلیل عمیق این واژه ها می پردازد و نشان می دهد که ولایت در اسلام دارای ابعاد معنایی گسترده ای است که نمی توان آن را به یک معنای واحد محدود کرد. ریشه این واژه، مفهوم قرب و نزدیکی را در خود نهفته دارد و بر اساس مورد استفاده، معانی متفاوتی از سرپرستی، محبت، نصرت، دوستی، تبعیت و رهبری را شامل می شود. درک صحیح این گستردگی معنایی، برای فهم مبانی اعتقادی و اجتماعی اسلام ضروری است.

ولاء منفی (برائت): مفهوم بیزاری جستن از طاغوت و ستمگران

مطهری ابتدا به ولاء منفی یا برائت می پردازد. این بُعد از ولایت، به معنای دوری جستن، بیزاری و قطع ارتباط با طاغوت، ستمگران، دشمنان خدا و باطل است. در اندیشه اسلامی، لازمه ایمان به خدا و اولیاءالله، بیزاری از کسانی است که در مقابل حق ایستاده اند. این ولاء منفی، نقش مهمی در تعیین هویت فردی و جمعی مسلمانان و مرزبندی با جبهه باطل ایفا می کند. این بُعد از ولایت، به مسلمانان می آموزد که هرگز نباید با ستمگران و باطل گرایان از در سازش وارد شوند و همواره باید از آنها اعلام برائت کنند.

ولاء اثباتی

ولاء عام (مودت و نصرت)

ولاء اثباتی به معنای ارتباطات مثبت و سازنده است که خود به دو دسته تقسیم می شود. اولین نوع، ولاء عام است که شامل مودت، دوستی و نصرت متقابل میان مسلمانان می شود. قرآن کریم مسلمانان را برادر یکدیگر می داند و بر لزوم محبت، همدردی و کمک رسانی به یکدیگر تأکید می کند. این ولاء عام، پایه و اساس ساختار اجتماعی و اخلاقی جامعه اسلامی است و به انسجام و وحدت مسلمانان کمک می کند. این مفهوم، فراتر از مرزهای قومی و جغرافیایی است و تمام امت اسلامی را در بر می گیرد.

ولاء اثباتی خاص (امامت و رهبری)

دومین و مهم ترین نوع ولاء اثباتی، ولاء اثباتی خاص است که به مسئله امامت و رهبری جامعه اسلامی باز می گردد. مطهری این ولایت را به چند شکل تقسیم می کند:

1. ولایت محبت: دوستی خاص و عمیق نسبت به پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) که از لوازم ایمان محسوب می شود. این محبت، صرفاً یک احساس نیست، بلکه باید در عمل و تبعیت نیز خود را نشان دهد.
2. ولایت امامت و رهبری اجتماعی و سیاسی: این بُعد از ولایت، به معنای سرپرستی و زعامت جامعه اسلامی است که پس از پیامبر (ص) بر عهده ائمه معصومین (ع) و در دوران غیبت، بر عهده فقهای جامع الشرایط (ولایت فقیه) قرار می گیرد. مطهری با استناد به آیات قرآن کریم، مانند آیه ولایت، و روایات اهل بیت (ع) به ویژه حدیث غدیر، به اثبات این ولایت می پردازد. او تأکید می کند که این ولایت، صرفاً یک توصیه اخلاقی نیست، بلکه یک رکن اساسی در نظام سیاسی و اجتماعی اسلام است که تضمین کننده اجرای عدالت و هدایت جامعه است.

در خصوص جایگاه ولایت فقیه، گرچه کتاب شش مقاله به طور مستقیم به این بحث نمی پردازد، اما اندیشه های مطهری در باب ولایت و امامت، زمینه را برای درک نظریه ولایت فقیه فراهم می کند. او ولایت فقیه را به عنوان استمرار ولایت ائمه معصومین (ع) در عصر غیبت می داند که با تکیه بر اجتهاد و فقاهت، مسئولیت رهبری و هدایت جامعه را بر عهده دارد.

جمع بندی: تبیین جامع ابعاد مختلف ولایت و اهمیت آن

شهید مطهری در این مقاله، با تبیین جامع و عمیق ابعاد مختلف ولایت، از ولاء منفی تا ولاء اثباتی عام و خاص، اهمیت این مفهوم را در ساختار اعتقادی، اخلاقی و اجتماعی اسلام نشان می دهد. او بر این باور است که ولایت، نه فقط یک اصطلاح فقهی، بلکه ستون فقرات نظام ارزشی و عملی اسلام است که راه و رسم زندگی فردی و جمعی مسلمانان را مشخص می کند. فهم صحیح ولاءها و ولایتها برای هر مسلمانی که می خواهد در مسیر حق و عدالت گام بردارد، امری ضروری است و نقش کلیدی در حفظ انسجام و هویت جامعه اسلامی ایفا می کند.

۴. مقاله الغدیر و وحدت اسلامی: پیامی برای تقریب مذاهب

معرفی مختصر کتاب الغدیر علامه امینی و جایگاه آن

کتاب الغدیر اثر سترگ علامه عبدالحسین امینی، یکی از مهم ترین و جامع ترین آثار در اثبات ولایت و امامت حضرت علی (ع) است که با تکیه بر منابع اهل سنت به رشته تحریر درآمده است. این کتاب در جهان اسلام، به ویژه در گفتمان شیعه، جایگاه ویژه ای دارد و همواره مورد استناد محققان و علمای شیعه بوده است. الغدیر با گردآوری اسناد و احادیث متعدد از کتب اهل سنت، حقانیت واقعه غدیر خم و دلالت آن بر ولایت امام علی (ع) را اثبات می کند.

نگاه شهید مطهری به الغدیر: ابزار تفرقه یا تحکیم وحدت؟

شهید مطهری در مقاله الغدیر و وحدت اسلامی به تحلیلی متفاوت و عمیق از این کتاب می پردازد. او بر خلاف تصور برخی که الغدیر را ابزاری برای تفرقه بین مذاهب اسلامی می دانند، معتقد است که این کتاب می تواند در تحکیم پایه های وحدت اسلامی نقش ایفا کند. مطهری تأکید می کند که علامه امینی، با نگارش این اثر، نه قصد دامن زدن به اختلافات را داشته، بلکه هدفش روشن ساختن حقایق تاریخی و دفاع از اصول اعتقادی شیعه بوده است. او الغدیر را تلاشی برای تصحیح تاریخ و فهم مشترک از نقاط عطف اسلام می داند.

شهید مطهری، کتاب الغدیر علامه امینی را نه ابزاری برای تفرقه، بلکه اثری می دانست که با تبیین مستند حقایق تاریخی، می تواند به فهم مشترک و در نتیجه، تحکیم پایه های وحدت اسلامی منجر شود.

نقش الغدیر در تحکیم پایه های وحدت اسلامی

مطهری توضیح می دهد که الغدیر چگونه می تواند در تحکیم وحدت اسلامی مؤثر باشد. او بر این باور است که ارائه حقایق تاریخی با استناد به منابع مشترک، می تواند سوءتفاهم ها را برطرف کرده و راه را برای گفتگوی سازنده بین مذاهب هموار سازد. الغدیر به جای دامن زدن به اختلافات، به تبیین دقیق مبانی اعتقادی شیعه می پردازد و نشان می دهد که این مبانی، ریشه های محکمی در تاریخ اسلام و روایات نبوی دارند. این شفاف سازی، می تواند زمینه ساز همدلی و تقریب بیشتر شود؛ چرا که بسیاری از اختلافات، ناشی از عدم اطلاع یا اطلاعات نادرست از مبانی یکدیگر است.

تفکیک وحدت اسلامی از وحدت مذهبی

یکی از نکات اساسی دیدگاه مطهری در این مقاله، تفکیک دقیق بین وحدت اسلامی و وحدت مذهبی است. او تأکید می کند که وحدت اسلامی به معنای دست کشیدن شیعه از عقاید شیعی خود یا سنی از عقاید اهل سنت نیست. بلکه وحدت اسلامی، به معنای حفظ هویت های مذهبی در کنار همدلی، همکاری و همزیستی مسالمت آمیز مسلمانان برای مقابله با دشمنان مشترک است. این وحدت، بر اشتراکات فراوان اسلامی، مانند توحید، نبوت، قرآن و قبله مشترک تأکید دارد و اختلافات فقهی و کلامی را به رسمیت می شناسد، اما مانع از همکاری نمی داند. مطهری معتقد است که الغدیر با تبیین یک حقیقت مهم در شیعه، به روشنگری کمک می کند و همین روشنگری، می تواند به وحدت از نوع همزیستی منجر شود.

پیامدهای مثبت کتاب الغدیر

از دیدگاه شهید مطهری، کتاب الغدیر پیامدهای مثبتی برای گفتمان بین المذاهب و همزیستی مسالمت آمیز مسلمانان دارد. این کتاب، با ارائه مستندات قوی، به شیعیان اعتماد به نفس علمی و استدلالی می بخشد و به اهل سنت نیز فرصت می دهد تا با دیدگاه های شیعه از منابع خودشان آشنا شوند. این آشنایی متقابل و مبنایی، می تواند به درک بهتر و کاهش سوءتفاهم ها منجر شود. الغدیر در واقع، ابزاری برای گفت وگوی عمیق تر و هدفمندتر بین پیروان مذاهب مختلف اسلامی است که در نهایت می تواند به افزایش همدلی و تقریب قلوب کمک کند.

۵. مقاله الهامی از شیخ الطائفه: بازخوانی فقه پویا

معرفی شیخ طوسی (شیخ الطائفه) و جایگاه رفیع او

شیخ ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، مشهور به شیخ الطائفه، یکی از بزرگترین فقها، محدثین، متکلمین و مفسرین شیعه است که در قرن پنجم هجری می زیست. جایگاه او در تاریخ فقه و اجتهاد شیعه بی بدیل است؛ به طوری که قرن ها، فقه شیعه تحت تأثیر روش ها و نظریات او قرار داشت. او با آثار گران قدر خود نظیر تهذیب الاحکام و استبصار، قواعد فقهی و اصولی را تثبیت کرد و مکتب فقهی شیعه را به اوج خود رساند. شهید مطهری در مقاله الهامی از شیخ الطائفه به بازخوانی اهمیت فقه شیخ طوسی و درس هایی که می توان از او برای اجتهاد پویا گرفت، می پردازد.

روش فقهی شیخ طوسی: ویژگی های نوآورانه

مطهری به بررسی ویژگی های نوآورانه روش اجتهادی شیخ طوسی می پردازد. شیخ طوسی در دورانی می زیست که فقه شیعه در حال شکل گیری نهایی خود بود و او با جامعیت علمی و وسعت نظر، توانست تحولات بزرگی را ایجاد کند. از ویژگی های برجسته روش او می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• جامعیت: شیخ طوسی در تمامی ابواب فقهی، حدیثی، کلامی و تفسیری صاحب نظر بود و این جامعیت، به فقه او عمق و غنای خاصی بخشیده بود. او در استنباط احکام، تمامی ابعاد مسئله را در نظر می گرفت.
• توجه به عقل: با اینکه او محدث بزرگی بود، اما از جایگاه عقل در استنباط احکام غافل نبود و در مواردی که نص صریح وجود نداشت، به استدلالات عقلی نیز تکیه می کرد.
• تلاش برای مستندسازی: شیخ طوسی تلاش بی وقفه برای جمع آوری و تدوین احادیث و مستندسازی فقه شیعه داشت. او با تدوین کتب اربعه حدیثی شیعه، میراث حدیثی را سازماندهی کرد.
• سنت شکنی و تحولات: او در زمان خود، با اینکه پایبند سنت بود، اما در مواردی سنت شکنی هایی نیز داشت و با ورود به مباحثی جدید و ارائه راه حل های نوین، فقه شیعه را متحول ساخت و آن را از حالت پراکنده به نظامی منسجم تبدیل کرد.

الهامات مطهری از شیخ طوسی

شهید مطهری از روش شیخ طوسی الهامات ارزشمندی برای اجتهاد پویا می گیرد. او معتقد است که درس های شیخ طوسی برای فقه معاصر، در پاسخگویی به نیازهای زمان، حیاتی است. مطهری از او می آموزد که فقیه باید جامع نگر باشد، هم به ظواهر نصوص و هم به روح شریعت توجه کند و با بهره گیری از عقل و استدلال قوی، بتواند پاسخگوی مسائل نوپدید باشد. شیخ طوسی نشان داد که فقه شیعه، نه تنها توانایی بقا در هر عصری را دارد، بلکه می تواند با نوآوری و اجتهاد، مسیر پیشرفت جامعه را هموار سازد.

تأثیر شیخ طوسی بر فقه معاصر

میراث فکری شیخ طوسی، تأثیر عمیقی بر فقه شیعه گذاشته و برای نسل های بعدی فقها، به عنوان چراغ راهی در اجتهاد عمل کرده است. آثار او همچنان جزء منابع اصلی استنباط احکام هستند و روش مندی او، الگویی برای فقهای معاصر به شمار می رود. مطهری با بازخوانی الهامی از شیخ الطائفه، بر این تأکید می کند که فقهای امروز نیز باید با الهام از روح اجتهادی شیخ، به استقبال چالش های فکری و اجتماعی زمان بروند و با رویکردی پویا و مستدل، به حل مسائل بپردازند و فقه را زنده و کارآمد نگه دارند.

۶. مقاله مزایا و خدمات مرحوم آیت الله بروجردی: اسوه ای برای مرجعیت

معرفی آیت الله العظمی بروجردی (ره) و جایگاه بی بدیل ایشان

آیت الله العظمی سید حسین طباطبایی بروجردی (ره)، یکی از بزرگترین مراجع تقلید شیعه در قرن چهاردهم هجری و شخصیتی بی بدیل در تاریخ مرجعیت و حوزه های علمیه است. ایشان در دورانی حساس از تاریخ اسلام و ایران، زعامت حوزه علمیه قم را بر عهده گرفتند و با خدمات علمی، اجتماعی و فرهنگی بی شماری، تأثیر عمیقی بر جهان اسلام گذاشتند. شهید مطهری که خود از شاگردان برجسته آیت الله بروجردی بود، در این مقاله به تبیین مزایا و خدمات استاد خویش می پردازد و او را به عنوان اسوه ای برای مرجعیت و فقاهت معرفی می کند.

ویژگی های بارز روش فقهی آیت الله بروجردی

مطهری به ویژگی های منحصر به فرد روش فقهی آیت الله بروجردی اشاره می کند. از مهم ترین این ویژگی ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. توجه ویژه به احادیث اهل سنت و تقریب بین مذاهب: آیت الله بروجردی اعتقاد داشت که برای فهم صحیح فقه اهل بیت (ع) و رسیدن به اجتهادی جامع، باید به میراث حدیثی اهل سنت نیز توجه کرد. او با این رویکرد، در عمل به تقریب بین مذاهب کمک شایانی کرد و باب جدیدی در فقه شیعه گشود.
2. جامعیت فقهی و تسلط بر مکاتب مختلف: ایشان علاوه بر فقه شیعه، بر فقه اهل سنت نیز تسلط کامل داشتند و با روش های اجتهادی مکاتب فقهی مختلف آشنا بودند. این جامعیت، به فقه ایشان عمق و وسعت خاصی بخشیده بود.
3. دقت در استخراج احکام و پرهیز از شتابزدگی: آیت الله بروجردی به دقت فراوان در استنباط احکام معروف بودند. او در صدور فتوا و استخراج احکام، به تمامی جوانب مسئله توجه می کرد و از شتابزدگی پرهیز می نمود. این دقت، اعتبار فتوای ایشان را بسیار بالا برده بود.

خدمات علمی و اجتماعی ایشان

خدمات آیت الله بروجردی تنها به بُعد علمی محدود نمی شد و ایشان در عرصه های اجتماعی و فرهنگی نیز نقش پررنگی ایفا کردند:

• تأسیس مراکز علمی و احیای حوزه های علمیه: ایشان با تدریس و تربیت شاگردان برجسته، به احیای حوزه علمیه قم کمک شایانی کردند و مراکز علمی متعددی را نیز تأسیس نمودند.
• تربیت شاگردان برجسته: بسیاری از علمای بزرگ و مراجع تقلید بعدی، از جمله خود شهید مطهری، از شاگردان مکتب ایشان بودند. این تربیت، میراث علمی و فقهی ایشان را برای نسل های آینده تضمین کرد.
• تلاش های وحدت گرایانه و ارتباط با علمای جهان اسلام: آیت الله بروجردی اهتمام ویژه ای به وحدت امت اسلامی داشتند. او با تأسیس دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه در قاهره و ارتباط مستقیم با شیخ محمود شلتوت (مفتی اعظم الازهر)، گام های بلندی در جهت تقریب و همگرایی بین شیعه و سنی برداشتند. این تلاش ها، نشان دهنده بینش عمیق ایشان در مسائل جهان اسلام بود.

میراث فکری آیت الله بروجردی

میراث فکری آیت الله بروجردی، تأثیرگذاری عمیقی بر فقه و اندیشه شیعی معاصر داشته است. روش اجتهادی ایشان، به ویژه در زمینه توجه به فقه مقارن و احادیث اهل سنت، راهگشای بسیاری از مسائل جدید در فقه شد و به فقه شیعه عمق و وسعت بیشتری بخشید. خدمات ایشان در عرصه وحدت اسلامی نیز، الگویی برای علمای پس از ایشان قرار گرفت. شهید مطهری با نگارش این مقاله، ضمن تجلیل از مقام علمی و عملی استاد خود، بر اهمیت تداوم مسیر فقه پویا و وحدت گرایانه تأکید می کند.

نتیجه گیری کلی: جامعیت و پویایی در اندیشه مطهری

کتاب شش مقاله شهید مرتضی مطهری، مجموعه ای از اندیشه های ژرف و تحلیلی است که هر یک به تنهایی، دریچه ای به فهم عمیق تر آموزه های اسلامی می گشایند و در کنار هم، تصویری جامع از منظومه فکری این متفکر بزرگ ارائه می دهند. از تبیین ختم نبوت به عنوان نشانه ای از کمال و جامعیت اسلام، تا اثبات اعجاز الهی در بستر پیامبر اُمّی، و از تحلیل ابعاد گسترده ولاءها و ولایتها تا نقش الغدیر در وحدت اسلامی، و همچنین الهام از فقه پویای شیخ الطائفه و الگوگیری از مرجعیت آیت الله بروجردی، تمامی این مقالات، یک پیام مشترک را به ارمغان می آورند: اسلام دین زندگی است و با عقلانیت، پویایی و انعطاف پذیری، قادر به پاسخگویی به تمامی نیازهای بشر در هر عصر و زمانی است.

اندیشه های شهید مطهری در این مجموعه، با نوآوری ها، عمق تحلیل و راهگشا بودن در مواجهه با چالش های فکری، همواره تازه و معاصر باقی مانده است. او نه تنها به تبیین مبانی نظری می پردازد، بلکه همواره رویکردی کاربردی و راهبردی برای پیاده سازی این اندیشه ها در جامعه ارائه می دهد. مطالعه دقیق و عمیق شش مقاله برای هر کسی که به دنبال شناخت عمیق تر اسلام و اندیشه های شهید مطهری است، ضروری است. این کتاب، نه تنها به بسیاری از پرسش های فکری امروز جامعه پاسخ می دهد، بلکه راه را برای تأمل بیشتر و شناخت جامع تر از دین مبین اسلام هموار می سازد.