نحوه تشخیص فعل ماضی و مضارع در عربی

تشخیص فعل ماضی و مضارع در زبان عربی، مهارتی بنیادی برای هر دانش آموز یا زبان آموز عربی است که بر پایه شناخت شکل، وزن و حروف خاص این افعال استوار است. درک تفاوت های ظاهری و معنایی آن ها، کلید فهم عمیق ساختار جملات و متون عربی محسوب می شود.

زبان عربی با ساختار نظام مند و قواعد دقیق خود، فهم صحیح افعال را به یک گام اساسی در مسیر یادگیری تبدیل می کند. این مقاله به عنوان یک راهنمای جامع و کاربردی طراحی شده است تا به شما کمک کند با اطمینان و سرعت بالا، فعل های ماضی و مضارع را از یکدیگر تمییز دهید. ما به بررسی ساختار، انواع، نحوه صرف و چگونگی منفی کردن هر یک از این افعال خواهیم پرداخت و نکات کلیدی و عملی را برای تشخیص سریع تر آن ها ارائه می دهیم. هدف اصلی این است که با بهره گیری از مثال های متعدد و جداول توضیحی، هر گونه ابهام در این زمینه برطرف شود و شما پس از مطالعه این مقاله، توانایی عملی تحلیل و تشخیص این افعال را به دست آورید.

۱. مفاهیم پایه: فعل ماضی و مضارع در عربی چیست؟

قبل از ورود به جزئیات صرف و ساختار پیچیده تر افعال، درک تعاریف بنیادین فعل ماضی و مضارع در زبان عربی از اهمیت بالایی برخوردار است. این دو نوع فعل، ارکان اصلی بیان زمان در جملات عربی را تشکیل می دهند و تمییز آن ها، اولین گام در تسلط بر قواعد صرفی به شمار می رود.

۱.۱. تعریف فعل ماضی

فعل ماضی به فعلی اطلاق می شود که بر انجام عملی در زمان گذشته دلالت دارد و نشان دهنده کامل شدن آن عمل است. این فعل، زمان گذشته را به صورت قطعی بیان می کند و در زبان عربی، ساختار ثابتی (مَبنی) دارد که تغییرات اعرابی در انتهای آن رخ نمی دهد، مگر در اتصال به ضمایر خاص. وزن اصلی و رایج فعل ماضی برای صیغه مفرد مذکر غائب، «فَعَلَ» است. یکی از مهم ترین ویژگی های تشخیص فعل ماضی، عدم حضور حروف مضارعه (أ، ت، ی، ن) در ابتدای آن است.

مثال هایی از فعل ماضی:

• کَتَبَ (او نوشت)
• ذَهَبَتْ (او رفت – مؤنث)
• عَلِمُوا (آنها دانستند)

۱.۲. تعریف فعل مضارع

فعل مضارع، فعلی است که بر زمان حال یا آینده دلالت می کند. این فعل می تواند بیانگر عملی باشد که در حال انجام است، قرار است در آینده انجام شود، یا به صورت عادت و استمرار رخ می دهد. برخلاف فعل ماضی، فعل مضارع مُعرَب است؛ به این معنا که اعراب پایانی آن (مرفوع، منصوب، مجزوم) تحت تأثیر عوامل مختلف (حروف ناصبه و جازمه) تغییر می کند. ویژگی بارز و کلیدی فعل مضارع، آغاز شدن آن با یکی از چهار حرف «أَتَیْن» (أ، ت، ی، ن) است که به آن ها حروف مضارعه می گویند.

مثال هایی از فعل مضارع:

• یَکْتُبُ (او می نویسد / خواهد نوشت)
• تَذْهَبُ (او می رود – مؤنث / تو می روی – مذکر)
• یَعْلَمُونَ (آنها می دانند / خواهند دانست)

۱.۳. اولین قدم برای تشخیص: نگاه کلی به تفاوت ها

برای تشخیص اولیه و سریع فعل ماضی و مضارع، می توان به چند نشانه ظاهری و ساختاری کلیدی توجه کرد. فعل ماضی هرگز با حروف چهارگانه مضارعه آغاز نمی شود و اغلب، حرکت پایانی آن مبنی بر فتحه، سکون یا ضمه است (بسته به صیغه). در مقابل، فعل مضارع همواره با یکی از حروف «أ، ت، ی، ن» شروع می شود و اعراب پایانی آن، به ویژه در حالت رفع، با ضمه یا نون عوض رفع مشخص می گردد و قابلیت تغییر به نصب و جزم را نیز دارد.

ویژگی	فعل ماضی	فعل مضارع
زمان دلالت	گذشته (عملی اتمام یافته)	حال، آینده (عملی در حال وقوع، مستمر یا در آینده)
حروف آغازین	فاقد حروف «أَتَیْن»	همواره با یکی از حروف «أ، ت، ی، ن» آغاز می شود
اعراب پایانی	مبنی (ثابت: بر فتحه، سکون یا ضمه)	معرب (قابل تغییر: مرفوع، منصوب، مجزوم)
مثال	ذَهَبَ (رفت)	یَذْهَبُ (می رود / خواهد رفت)

۲. سنگ بنای صرف: نقش ریشه و صیغه ها در افعال عربی

در زبان عربی، درک مفهوم ریشه فعل و آشنایی با چهارده صیغه صرفی، دو ستون اصلی و اساسی برای تسلط بر صرف افعال و تشخیص دقیق آن ها محسوب می شوند. بدون این دانش پایه، فهمیدن قواعد پیچیده تر فعلی دشوار خواهد بود.

۲.۱. مفهوم ریشه فعل (ثلاثی مجرد)

ریشه فعل، هسته معنایی هر فعل در زبان عربی است و معمولاً از سه حرف اصلی تشکیل شده است که به آن ها «حروف اصلی» یا «حروف ریشه» می گویند. این ریشه ها، که غالباً سه حرفی هستند (معروف به ثلاثی مجرد)، از طریق مصدر فعل استخراج می شوند. برای نام گذاری این سه حرف، از اصطلاحات «فاءالفعل» (حرف اول ریشه)، «عین الفعل» (حرف دوم ریشه) و «لام الفعل» (حرف سوم ریشه) استفاده می شود. این سه حرف، پایه و اساس هرگونه صرف و اشتقاق فعلی را در زبان عربی تشکیل می دهند و معنای اصلی فعل را حمل می کنند.

به عنوان مثال، از مصدر «کِتابَة» (نوشتن)، ریشه «ک ت ب» استخراج می شود. در این ریشه، حرف «ک» فاءالفعل، حرف «ت» عین الفعل و حرف «ب» لام الفعل است. این ریشه سپس در وزن های مختلف صرف می شود تا افعال متناسب با زمان، شخص و تعداد ساخته شوند.

۲.۲. ۱۴ صیغه عربی

افعال در زبان عربی بر اساس سه عامل اصلی «تعداد» (مفرد، مثنی، جمع)، «جنسیت» (مذکر، مونث) و «خطاب» (غائب، مخاطب، متکلم) به چهارده حالت مختلف صرف می شوند که به آن ها صیغه می گویند. هر یک از این صیغه ها، شکل و معنای منحصر به فردی دارند که در ترجمه و فهم دقیق جملات بسیار مهم است.

نام صیغه	تعداد	جنسیت	حالت	ترجمه معادل ضمیر
غائب (سوم شخص)
۱. مفرد مذکر غائب	مفرد	مذکر	غائب	او (مذکر)
۲. مثنی مذکر غائب	مثنی	مذکر	غائب	آن دو (مذکر)
۳. جمع مذکر غائب	جمع	مذکر	غائب	آنها (مذکر)
۴. مفرد مونث غائب	مفرد	مونث	غائب	او (مونث)
۵. مثنی مونث غائب	مثنی	مونث	غائب	آن دو (مونث)
۶. جمع مونث غائب	جمع	مونث	غائب	آنها (مونث)
مخاطب (دوم شخص)
۷. مفرد مذکر مخاطب	مفرد	مذکر	مخاطب	تو (مذکر)
۸. مثنی مذکر مخاطب	مثنی	مذکر	مخاطب	شما دو نفر (مذکر)
۹. جمع مذکر مخاطب	جمع	مذکر	مخاطب	شما (مذکر)
۱۰. مفرد مونث مخاطب	مفرد	مونث	مخاطب	تو (مونث)
۱۱. مثنی مونث مخاطب	مثنی	مونث	مخاطب	شما دو نفر (مونث)
۱۲. جمع مونث مخاطب	جمع	مونث	مخاطب	شما (مونث)
متکلم (اول شخص)
۱۳. متکلم وحده	مفرد	مشترک	متکلم	من
۱۴. متکلم مع الغیر	جمع	مشترک	متکلم	ما

تمامی افعال در زبان عربی، چه در حالت ماضی و چه مضارع، در هر یک از این چهارده صیغه صرف می شوند و ترجمه صحیح آن ها مستلزم شناخت دقیق صیغه به کار رفته است.

۳. فعل ماضی: ساختار، صرف و انواع آن

فعل ماضی، بیانگر انجام عملی در زمان گذشته است و در زبان عربی دارای ساختارهای مشخصی است. شناخت این ساختارها و نحوه صرف آن ها، پایه اصلی تشخیص و کاربرد صحیح فعل ماضی در متون عربی است. با درک دقیق این قواعد، می توان به راحتی انواع فعل ماضی را در جملات شناسایی کرد.

۳.۱. ساختار و صرف فعل ماضی ساده (مطلق)

فعل ماضی ساده یا مطلق، شکل پایه ای فعل ماضی است که سایر انواع فعل ماضی از آن مشتق می شوند. این فعل بر وزن اصلی «فَعَلَ» برای صیغه مفرد مذکر غائب ساخته می شود. برای صرف آن در سایر صیغه ها، حروف اصلی ریشه (فاءالفعل، عین الفعل، لام الفعل) حفظ شده و ضمایر فاعلی متصل (مانند ـا، ــوا، ــتْ، ــتَ و …) به انتهای فعل اضافه می شوند. مهم ترین نشانه تشخیص فعل ماضی، پیوستن این ضمایر به آخر فعل و عدم حضور حروف مضارعه (أ، ت، ی، ن) در ابتدای آن است.

جدول وزن ۱۴ صیغه فعل ماضی ساده (مطلق)

صیغه	وزن فعل
مفرد مذکر غائب	فَعَلَ
مثنی مذکر غائب	فَعَلَا
جمع مذکر غائب	فَعَلُوا
مفرد مونث غائب	فَعَلَتْ
مثنی مونث غائب	فَعَلَتَا
جمع مونث غائب	فَعَلْنَ
مفرد مذکر مخاطب	فَعَلْتَ
مثنی مذکر مخاطب	فَعَلْتُمَا
جمع مذکر مخاطب	فَعَلْتُمْ
مفرد مونث مخاطب	فَعَلْتِ
مثنی مونث مخاطب	فَعَلْتُمَا
جمع مونث مخاطب	فَعَلْتُنَّ
متکلم وحده	فَعَلْتُ
متکلم مع الغیر	فَعَلْنَا

در مثال ریشه «کَتَبَ»، حرف «ک» فاءالفعل، «ت» عین الفعل و «ب» لام الفعل است. با جایگزین کردن این حروف در وزن های بالا، می توان فعل را در ۱۴ صیغه صرف کرد.

نکات کلیدی تشخیص فعل ماضی: فعل ماضی هرگز با حروف «أ، ت، ی، ن» آغاز نمی شود و ضمایر فاعلی همیشه به انتهای آن متصل هستند. اعراب آخر فعل ماضی معمولاً مبنی (ثابت) است.

جدول صرف فعل ماضی ساده از ریشه کَتَبَ

فعل صرف شده	معنی
کَتَبَ	او نوشت (مذکر)
کَتَبَا	آن دو نوشتند (مذکر)
کَتَبُوا	آنها نوشتند (مذکر)
کَتَبَتْ	او نوشت (مونث)
کَتَبَتَا	آن دو نوشتند (مونث)
کَتَبْنَ	آنها نوشتند (مونث)
کَتَبْتَ	تو نوشتی (مذکر)
کَتَبْتُمَا	شما دو نفر نوشتید (مذکر)
کَتَبْتُمْ	شما نوشتید (مذکر)
کَتَبْتِ	تو نوشتی (مونث)
کَتَبْتُمَا	شما دو نفر نوشتید (مونث)
کَتَبْتُنَّ	شما نوشتید (مونث)
کَتَبْتُ	من نوشتم
کَتَبْنَا	ما نوشتیم

مثال های کاربردی:

• وَصَلَتِ الرِّسَالَةُ مِن صَدِیقِی. (نامه دوستم رسید.) (رسالة: فاعل مونث، لذا فعل «وصل» به صیغه مفرد مونث غائب صرف شده است.)
• فَرِحَ عَلِیٌّ وَ خَرَجَ مِنَ الْبَیْتِ. (علی خوشحال شد و از خانه خارج شد.) (علی: فاعل مذکر، افعال «فرح» و «خرج» به صیغه مفرد مذکر غائب صرف شده اند.)
• الصَّدِیقَانِ وَصَلَا إِلَی الْمَدْرَسَةِ مُتَأَخِّرًا. (دو دوست دیر به مدرسه رسیدند.) (صدیقان: مبتدای مثنی مذکر، فعل «وصل» به صیغه مثنی مذکر غائب صرف شده است.)
• التِّلْمِیذَاتُ رَکِبْنَ الْحَافِلَةَ مَعًا. (دانش آموزان با هم سوار اتوبوس شدند.) (التلمیذات: جمع مونث سالم، فعل «رکب» به صیغه جمع مونث غائب صرف شده است.)

۳.۲. منفی کردن فعل ماضی

برای منفی کردن فعل ماضی در زبان عربی، دو شیوه اصلی وجود دارد که هر یک کاربرد و معنای خاص خود را دارند:

1. روش اول (ساده ترین): استفاده از حرف نفی «مَا» قبل از فعل ماضی. این حرف، معنای فعل را منفی می کند بدون آنکه تغییری در ساختار ظاهری یا اعراب فعل ماضی ایجاد شود. این روش رایج ترین شیوه منفی کردن فعل ماضی مطلق است.
   • مَا وَصَلَتْ (نرسید)
   • مَا فَرِحَ (شاد نشد)
   • مَا وَصَلَا (نرسیدند)
   • مَا رَکِبْنَ (سوار نشدند)
2. روش دوم (با فعل مضارع مجزوم): استفاده از حرف نفی و جزم «لَمْ» قبل از فعل مضارع مجزوم. در این حالت، اگرچه ظاهر فعل، مضارع است، اما معنای آن به ماضی ساده منفی (ماضی مطلق منفی) تبدیل می شود. این روش برای تأکید بر عدم وقوع عمل در گذشته به کار می رود.
   • لَمْ تَصِلْ (نرسید)
   • لَمْ یَفْرَحْ (شاد نشد)
   • لَمْ یَصِلَا (نرسیدند)
   • لَمْ یَرْکَبْنَ (سوار نشدند)

۳.۳. انواع فعل ماضی و نحوه تشخیص آن ها

فعل ماضی در زبان عربی، تنها به شکل ساده خلاصه نمی شود، بلکه دارای انواع مختلفی است که هر یک زمان و مفهوم خاصی از گذشته را بیان می کنند و با ساختارهای مشخصی قابل تشخیص هستند.

۳.۳.۱. ماضی بعید

ماضی بعید برای نشان دادن عملی به کار می رود که در زمان گذشته ای دورتر، و پیش از وقوع عمل دیگری، به پایان رسیده است. به عبارت دیگر، این فعل تقدم زمانی یک عمل در گذشته را نسبت به عمل دیگری در همان زمان بیان می کند.

ساختار: کَانَ (صرف شده) + ماضی ساده

کاربرد و مفهوم: عملی که در گذشته دور به اتمام رسیده است و اغلب با بود در فارسی ترجمه می شود.

جدول صرف فعل ماضی بعید (با ریشه کَتَبَ)

فعل ماضی بعید	ترجمه
کَانَ کَتَبَ	او نوشته بود
کَانَا کَتَبَا	آن دو نوشته بودند
کَانُوا کَتَبُوا	آنها نوشته بودند
کَانَتْ کَتَبَتْ	او نوشته بود
کَانَتَا کَتَبَتَا	آن دو نوشته بودند
کُنَّ کَتَبْنَ	آنها نوشته بودند
کُنْتَ کَتَبْتَ	تو نوشته بودی
کُنْتُمَا کَتَبْتُمَا	شما دو نفر نوشته بودید
کُنْتُمْ کَتَبْتُمْ	شما نوشته بودید
کُنْتِ کَتَبْتِ	تو نوشته بودی
کُنْتُمَا کَتَبْتُمَا	شما دو نفر نوشته بودید
کُنْتُنَّ کَتَبْتُنَّ	شما نوشته بودید
کُنْتُ کَتَبْتُ	من نوشته بودم
کُنَّا کَتَبْنَا	ما نوشته بودیم

منفی کردن ماضی بعید با افزودن «مَا» قبل از «کَانَ» یا بین «کَانَ» و فعل ماضی صورت می گیرد.

• مَا کَانَ الْوَقْتُ قَدْ بَلَغَ الْخَامِسَةَ حَتَّی حَضَرَ أَحَدُهُمْ. (ساعت هنوز پنج نشده بود که یکی از آنها حضور پیدا کرد.)
• کَانَ مُحَمَّدٌ قَدْ أَکْمَلَ قِرَاءَةَ الْقِصَّةِ قَبْلَ قَلِیلٍ. (محمد کمی قبل خواندن قصه را تمام کرده بود.) (این مثال استفاده از قد را که برای تأکید نیز به کار می رود، نشان می دهد.)

۳.۳.۲. ماضی نقلی

ماضی نقلی به عملی اشاره دارد که در گذشته انجام شده است، اما اثر و نتیجه آن تا زمان حال باقی مانده و هنوز مشهود است. این فعل همچنین می تواند برای تأکید بر وقوع یک عمل در گذشته و رفع شک و تردید به کار رود.

ساختار: قَدْ + ماضی ساده

کاربرد و مفهوم: عملی که در گذشته رخ داده و اثرش تا حال باقی است، یا برای تأکید بر وقوع کاری در گذشته نزدیک.

جدول صرف فعل ماضی نقلی (با ریشه کَتَبَ)

فعل ماضی نقلی	معنی
قَدْ کَتَبَ	او نوشته است
قَدْ کَتَبَا	آن دو نوشته اند
قَدْ کَتَبُوا	آنها نوشته اند
قَدْ کَتَبَتْ	او نوشته است
قَدْ کَتَبَتَا	آن دو نوشته اند
قَدْ کَتَبْنَ	آنها نوشته اند
قَدْ کَتَبْتَ	تو نوشته ای
قَدْ کَتَبْتُمَا	شما دو نفر نوشته اید
قَدْ کَتَبْتُمْ	شما نوشته اید
قَدْ کَتَبْتِ	تو نوشته ای
قَدْ کَتَبْتُمَا	شما دو نفر نوشته اید
قَدْ کَتَبْتُنَّ	شما نوشته اید
قَدْ کَتَبْتُ	من نوشته ام
قَدْ کَتَبْنَا	ما نوشته ایم

منفی کردن ماضی نقلی در زبان عربی با تغییر ساختار فعل به «لَمَّا + فعل مضارع مجزوم» انجام می شود. در این حالت، «لَمَّا» معنای هنوز نه را می رساند و بر عدم وقوع عمل تا زمان حال دلالت دارد.

• لِمَاذَا قَدْ حَضَرُوا؟ (چرا آمده اند؟) → لِمَاذَا لَمَّا یَحْضُرُوا؟ (چرا هنوز نیامده اند؟)
• قَدْ قَرَأْتُ هَذَا الْکِتَابَ. (این کتاب را خوانده ام.) → لَمَّا أَقْرَأْ هَذَا الْکِتَابَ. (این کتاب را نخوانده ام.)

۳.۳.۳. ماضی استمراری

ماضی استمراری نشان دهنده عملی است که در گذشته به صورت پیوسته، مداوم یا تکراری در حال انجام بوده است. این فعل بر استمرار یک عمل در گذشته تأکید دارد.

ساختار: کَانَ (صرف شده) + فعل مضارع (صرف شده)

کاربرد و مفهوم: عملی که به صورت مداوم یا تکراری در گذشته رخ داده است و با می نوشت یا در حال نوشتن بود ترجمه می شود.

جدول صرف فعل ماضی استمراری (با ریشه کَتَبَ)

فعل ماضی استمراری	معنی
کَانَ یَکْتُبُ	او می نوشت
کَانَا یَکْتُبَانِ	آن دو می نوشتند
کَانُوا یَکْتُبُونَ	آنها می نوشتند
کَانَتْ تَکْتُبُ	او می نوشت
کَانَتَا تَکْتُبَانِ	آن دو می نوشتند
کُنَّ یَکْتُبْنَ	آنها می نوشتند
کُنْتَ تَکْتُبُ	تو می نوشتی
کُنْتُمَا تَکْتُبَانِ	شما دو نفر می نوشتید
کُنْتُمْ تَکْتُبُونَ	شما می نوشتید
کُنْتِ تَکْتُبِینَ	تو می نوشتی
کُنْتُمَا تَکْتُبَانِ	شما دو نفر می نوشتید
کُنْتُنَّ تَکْتُبْنَ	شما می نوشتید
کُنْتُ أَکْتُبُ	من می نوشتم
کُنَّا نَکْتُبُ	ما می نوشتیم

منفی کردن ماضی استمراری با افزودن «مَا» قبل از «کَانَ» یا قرار دادن «لَا» بین «کَانَ» و فعل مضارع صورت می گیرد.

• الْأَصْدِقَاءُ کَانُوا یَعْرِفُونَ الْمَوْعِدَ. (دوستان زمان ملاقات را می دانستند.)
• هُمْ کَانُوا لَا یَسْبَحُونَ فِي الْمَسْبَحِ حَوَالَی سَاعَتَیْنِ. (آنها حدود دو ساعت در استخر شنا نمی کردند.)
• مَاذَا کُنْتِ تَفْعَلِینَ فِي الْمَکْتَبَةِ؟ (در کتابخانه چه کار می کردی؟)

۴. فعل مضارع: ساختار، صرف و انواع آن

فعل مضارع در زبان عربی برای بیان زمان حال یا آینده به کار می رود و از نظر ساختار و اعراب، تفاوت های بنیادین با فعل ماضی دارد. این فعل از افعال «معرب» است، به این معنا که اعراب پایانی آن تحت تأثیر عوامل مختلف (حروف ناصبه و جازمه) تغییر می کند و این تغییرات نقش مهمی در معنا و نقش دستوری فعل ایفا می کنند.

۴.۱. ساختار و صرف فعل مضارع مرفوع (حالت عادی)

فعل مضارع همواره با یکی از چهار حرف «أَتَیْن» (أ، ت، ی، ن) آغاز می شود که به آن ها «حروف مضارعه» می گویند. این حروف نقش تعیین کننده ای در صیغه های مختلف دارند:

• «ی‍» برای صیغه های غائب (سوم شخص مذکر و جمع سوم شخص مؤنث).
• «ت‍» برای صیغه های مخاطب (دوم شخص مذکر و مؤنث) و مفرد و مثنی مونث غائب.
• «أ» برای متکلم وحده (اول شخص مفرد).
• «ن‍» برای متکلم مع الغیر (اول شخص جمع).

در حالت عادی، فعل مضارع «مرفوع» است. اعراب رفع در صیغه های مفرد (به جز مفرد مؤنث مخاطب) با ضمه ظاهری یا تقدیری در انتهای فعل نشان داده می شود. در صیغه های مثنی (۵ صیغه)، جمع مذکر (۲ صیغه) و مفرد مؤنث مخاطب، اعراب رفع با حضور «نون عوض رفع» (نونی که جانشین حرکت رفع می شود) مشخص می گردد. این نون در حالت های نصب و جزم حذف می شود.

نکات کلیدی تشخیص فعل مضارع: آغاز شدن با حروف «أَتَیْن» و اعراب پذیری در انتهای فعل از مهمترین نشانه های آن است. همچنین، وجود «نون عوض رفع» در صیغه های خاص، از دیگر مشخصه های آن است.

جدول وزن ۱۴ صیغه فعل مضارع مرفوع

صیغه	وزن فعل
مفرد مذکر غائب	یَفْعَلُ
مثنی مذکر غائب	یَفْعَلَانِ
جمع مذکر غائب	یَفْعَلُونَ
مفرد مونث غائب	تَفْعَلُ
مثنی مونث غائب	تَفْعَلَانِ
جمع مونث غائب	یَفْعَلْنَ
مفرد مذکر مخاطب	تَفْعَلُ
مثنی مذکر مخاطب	تَفْعَلَانِ
جمع مذکر مخاطب	تَفْعَلُونَ
مفرد مونث مخاطب	تَفْعَلِینَ
مثنی مونث مخاطب	تَفْعَلَانِ
جمع مونث مخاطب	تَفْعَلْنَ
متکلم وحده	أَفْعَلُ
متکلم مع الغیر	نَفْعَلُ

جدول صرف فعل مضارع مرفوع از ریشه کَتَبَ

فعل صرف شده	معنی
یَکْتُبُ	او می نویسد (مذکر)
یَکْتُبَانِ	آن دو می نویسند (مذکر)
یَکْتُبُونَ	آنها می نویسند (مذکر)
تَکْتُبُ	او می نویسد (مونث) / تو می نویسی (مذکر)
تَکْتُبَانِ	آن دو می نویسند (مونث) / شما دو نفر می نویسید (مذکر/مونث)
یَکْتُبْنَ	آنها می نویسند (مونث)
تَکْتُبُ	تو می نویسی (مذکر)
تَکْتُبَانِ	شما دو نفر می نویسید (مذکر)
تَکْتُبُونَ	شما می نویسید (مذکر)
تَکْتُبِینَ	تو می نویسی (مونث)
تَکْتُبَانِ	شما دو نفر می نویسید (مونث)
تَکْتُبْنَ	شما می نویسید (مونث)
أَکْتُبُ	من می نویسم
نَکْتُبُ	ما می نویسیم

مثال های کاربردی:

• یَظْهَرُ إِبْرَاهِیمُ بِسَیَّارَتِهِ مِنْ بَعِیدٍ. (ابراهیم با ماشینش از دور ظاهر می شود.) (ابراهیم: فاعل مفرد مذکر غائب، فعل «یظهر» به صیغه مفرد مذکر غائب مرفوع است.)
• تَطْبُخُ أُمُّهُ فِي الْمَطْبَخِ لَهُ طَعَامًا لَذِیذًا. (مادرش در آشپزخانه برای او غذایی لذیذ می پزد.) (أمه: فاعل مفرد مونث غائب، فعل «تطبخ» به صیغه مفرد مونث غائب مرفوع است.)
• أَنْتِ تَغْسِلِینَ مَلَابِسِی کُلَّ یَوْمٍ. (تو هر روز لباس های من را می شویی.) (أنتِ: ضمیر مفرد مونث مخاطب، فعل «تغسلین» به صیغه مفرد مونث مخاطب مرفوع است که دارای نون عوض رفع است.)

۴.۲. منفی کردن فعل مضارع مرفوع

برای منفی کردن فعل مضارع مرفوع، از حرف نفی «لَا» قبل از فعل استفاده می شود. این حرف هیچ تغییری در اعراب یا ساختار فعل ایجاد نمی کند و فقط معنای آن را منفی می سازد.

• یَظْهَرُ (ظاهر می شود) → لَا یَظْهَرُ (ظاهر نمی شود)
• تَطْبُخُ (آشپزی می کند) → لَا تَطْبُخُ (آشپزی نمی کند)
• تَغْسِلِینَ (می شویی) → لَا تَغْسِلِینَ (نمی شویی)

۴.۳. انواع فعل مضارع و نحوه تشخیص آن ها

فعل مضارع می تواند علاوه بر حالت مرفوع، در حالات دیگری مانند منصوب و مجزوم نیز ظاهر شود که هر یک قواعد صرفی و معانی خاص خود را دارند. این تغییرات، بر اساس ورود حروف خاصی بر سر فعل مضارع اتفاق می افتند.

۴.۳.۱. فعل مضارع منصوب

فعل مضارع منصوب زمانی به کار می رود که بخواهیم هدف، علت یا نتیجه یک عمل را بیان کنیم. این حالت با ورود حروف ناصبه (ادوات نصب) بر سر فعل مضارع ایجاد می شود. این حروف، اعراب فعل مضارع را به یکی از صورت های زیر تغییر می دهند:

• ظهور فتحه در انتهای صیغه های مفرد (به جز مفرد مؤنث مخاطب) که قبل از آن اعراب ضمه بوده است.
• حذف نون عوض رفع در صیغه های مثنی، جمع مذکر و مفرد مؤنث مخاطب.

حروف ناصبه و تأثیر آن ها:

حروف ناصبه اصلی که فعل مضارع را منصوب می کنند، شامل أَنْ، لَنْ، کَیْ، حَتَّی و لِـ (لام تعلیل) هستند:

• أَنْ: حرف مصدریه ناصبه که فعل را به معنای مصدر تبدیل می کند و معمولاً در جملات خبری و برای بیان علت یا قصد به کار می رود.
  • یَجِبُ أَنْ نَنْتَظِرَ صَدِیقَنَا. (باید که منتظر دوست مان باشیم.)
  • در صورت ترکیب با «لَا» نفی، به صورت «أَلَّا» نوشته می شود: أَطْلُبُ مِنْکَ أَلَّا تَرْجِعَ إِلَی الْمَبْنَی. (از تو خواهش می کنم که به ساختمان بازنگردی.)
• لَنْ: برای منفی کردن فعل مضارع در زمان آینده به صورت تأکیدی استفاده می شود و معنای هرگز نخواهد… را می رساند.
  • لَنْ نَنْسَاهُمْ أَبَدًا. (آنها را هرگز فراموش نخواهیم کرد.)
• کَیْ / لِکَیْ: برای بیان دلیل و علت انجام یک کار به کار می رود.
  • أَقْرَأُ لِکَیْ أَعْرِفَ الْمَعْنَی. (می خوانم تا معنا را بفهمم.)
• حَتَّی: به معنای تا این که یا تا وقتی که است و برای بیان غایت یا نتیجه عمل به کار می رود.
  • اِقْرَأْ حَتَّی تَعْرِفَ الْمَعْنَی. (بخوان تا وقتی که معنا را بفهمی.)
• لِـ (لام تعلیل): این حرف جر به صورت مستقیم به فعل می چسبد و دلیل انجام کاری را نشان می دهد.
  • أَقْرَأُ لِأَعْرِفَ الْمَعْنَی. (می خوانم تا معنی را بفهمم.)

جدول صرف فعل مضارع منصوب (با «لَنْ» و ریشه کَتَبَ)

فعل مضارع منصوب	معنی
لَنْ یَکْتُبَ	او نخواهد نوشت (مذکر)
لَنْ یَکْتُبَا	آن دو نخواهند نوشت (مذکر)
لَنْ یَکْتُبُوا	آنها نخواهند نوشت (مذکر)
لَنْ تَکْتُبَ	او نخواهد نوشت (مونث) / تو نخواهی نوشت (مذکر)
لَنْ تَکْتُبَا	آن دو نخواهند نوشت (مونث) / شما دو نفر نخواهید نوشت (مذکر/مونث)
لَنْ یَکْتُبْنَ	آنها نخواهند نوشت (مونث)
لَنْ تَکْتُبَ	تو نخواهی نوشت (مذکر)
لَنْ تَکْتُبَا	شما دو نفر نخواهید نوشت (مذکر)
لَنْ تَکْتُبُوا	شما نخواهید نوشت (مذکر)
لَنْ تَکْتُبِی	تو نخواهی نوشت (مونث)
لَنْ تَکْتُبَا	شما دو نفر نخواهید نوشت (مونث)
لَنْ تَکْتُبْنَ	شما نخواهید نوشت (مونث)
لَنْ أَکْتُبَ	من نخواهم نوشت
لَنْ نَکْتُبَ	ما نخواهیم نوشت

۴.۳.۲. فعل مضارع مجزوم

فعل مضارع مجزوم در نتیجه ورود حروف جازمه (ادوات جزم) بر سر فعل مضارع ایجاد می شود. این حروف، اعراب فعل مضارع را به یکی از صورت های زیر تغییر می دهند:

• تبدیل ضمه به سکون در انتهای صیغه های مفرد (به جز مفرد مونث مخاطب).
• حذف نون عوض رفع در صیغه های مثنی، جمع مذکر و مفرد مونث مخاطب.
• حذف حرف عله در افعال معتل (مانند یَدْعُو که به لَمْ یَدْعُ تبدیل می شود).

حروف مجزوم ساز و تأثیر آن ها:

حروف جازمه اصلی که فعل مضارع را مجزوم می کنند، شامل لَمْ، لَمَّا، لَا الناهیه، لَامُ الأمر و أدوات شرط هستند:

• لَمْ: فعل مضارع را به زمان ماضی ساده منفی تبدیل می کند و بر عدم وقوع عمل در گذشته به صورت قطعی دلالت دارد.
  • لَمْ یَذْهَبْ. (نرفت.)
• لَمَّا: فعل مضارع را به زمان ماضی نقلی منفی با معنی هنوز نه تبدیل می کند و بر عدم وقوع عمل تا زمان حال دلالت دارد.
  • لَمَّا یَحْضُرْ. (هنوز حاضر نشده است.)
• لَا الناهیه: برای نهی کردن و درخواست انجام ندادن کاری به کار می رود. این «لَا» بر سر صیغه های مخاطب و غائب وارد شده و فعل را مجزوم می کند.
  • لَا تَذْهَبْ. (نرو – به مخاطب.)
  • لَا یَذْهَبْ. (نباید برود – به غائب.)
• لَامُ الأمر: برای امر کردن و درخواست انجام کاری به کار می رود و بر سر فعل مضارع غائب و متکلم می آید و آن را مجزوم می کند (اغلب به معنای باید).
  • لِیَکْتُبْ. (باید بنویسد.)
  • لِنَسْجُدْ لِلهِ. (باید برای خدا سجده کنیم.)
• أدوات شرط (إِنْ، مَنْ، مَا): این ادوات شامل دو فعل مضارع بعد از خود می شوند که اولی فعل شرط و دومی جواب شرط نامیده می شود و هر دو را مجزوم می کنند.
  • إِنْ تَجْتَهِدْ کَثِیرًا تَنْجَحْ فِي الِامْتِحَانِ. (اگر زیاد تلاش کنی، در امتحان موفق می شوی.)
  • مَنْ لَا یَسْتَمِعْ إِلَی الدُّرُوسِ یَرْسُبْ فِي الِامْتِحَانَاتِ. (کسی که به درس ها گوش نکند، در امتحانات مردود می شود.)

جدول صرف فعل مضارع مجزوم (با «لَمْ» و ریشه کَتَبَ)

فعل مضارع مجزوم	معنی
لَمْ یَکْتُبْ	او ننوشت (مذکر)
لَمْ یَکْتُبَا	آن دو ننوشتند (مذکر)
لَمْ یَکْتُبُوا	آنها ننوشتند (مذکر)
لَمْ تَکْتُبْ	او ننوشت (مونث) / تو ننوشتی (مذکر)
لَمْ تَکْتُبَا	آن دو ننوشتند (مونث) / شما دو نفر ننوشتید (مذکر/مونث)
لَمْ یَکْتُبْنَ	آنها ننوشتند (مونث)
لَمْ تَکْتُبْ	تو ننوشتی (مذکر)
لَمْ تَکْتُبَا	شما دو نفر ننوشتید (مذکر)
لَمْ تَکْتُبُوا	شما ننوشتید (مذکر)
لَمْ تَکْتُبِی	تو ننوشتی (مونث)
لَمْ تَکْتُبَا	شما دو نفر ننوشتید (مونث)
لَمْ تَکْتُبْنَ	شما ننوشتید (مونث)
لَمْ أَکْتُبْ	من ننوشتم
لَمْ نَکْتُبْ	ما ننوشتیم

۴.۳.۳. فعل امر (ساخته شده از فعل مضارع مجزوم)

فعل امر برای درخواست یا دستور انجام کاری به کار می رود و در زبان عربی به دو شکل اصلی از فعل مضارع ساخته می شود:

1. امر حاضر (مخاطب): این نوع امر از شش صیغه مخاطب فعل مضارع ساخته می شود.
   • ابتدا، حرف مضارعه (ت) از ابتدای فعل حذف می شود.
   • اگر حرف اول باقی مانده ساکن باشد، الف وصل به ابتدای آن اضافه می شود. حرکت این الف وصل بستگی به حرکت عین الفعل (حرف دوم ریشه) دارد:
     • اگر عین الفعل ضمه داشته باشد، الف وصل نیز ضمه می گیرد (مانند: تَکْتُبُ → اُکْتُبْ).
     • در غیر این صورت (اگر عین الفعل فتحه یا کسره داشته باشد)، الف وصل کسره می گیرد (مانند: تَذْهَبُ → اِذْهَبْ، تَعْلَمُ → اِعْلَمْ).
   • نون عوض رفع نیز در صیغه های مثنی، جمع مذکر و مفرد مونث مخاطب حذف می شود (مانند: تَکْتُبَانِ → اُکْتُبَا، تَکْتُبُونَ → اُکْتُبُوا، تَکْتُبِینَ → اُکْتُبِی).
2. امر غائب و متکلم (با لام امر): برای صیغه های غائب و متکلم، از «لَامُ الأمر» جازمه (که همیشه کسره می گیرد، مگر بعد از واو، فاء یا ثم که ساکن می شود) قبل از فعل مضارع استفاده می شود و فعل مضارع را مجزوم می کند. این نوع امر اغلب به معنای باید ترجمه می شود.

جدول صرف فعل امر (با ریشه کَتَبَ)

صیغه	فعل امر	معنی
مفرد مذکر غائب	لِیَکْتُبْ	او باید بنویسد
مثنی مذکر غائب	لِیَکْتُبَا	آن دو باید بنویسند
جمع مذکر غائب	لِیَکْتُبُوا	آنها باید بنویسند
مفرد مونث غائب	لِتَکْتُبْ	او باید بنویسد
مثنی مونث غائب	لِتَکْتُبَا	آن دو باید بنویسند
جمع مونث غائب	لِیَکْتُبْنَ	آنها باید بنویسند
مفرد مذکر مخاطب	اُکْتُبْ	بنویس (تو مذکر)
مثنی مذکر مخاطب	اُکْتُبَا	بنویسید (شما دو نفر مذکر)
جمع مذکر مخاطب	اُکْتُبُوا	بنویسید (شما مذکر)
مفرد مونث مخاطب	اُکْتُبِی	بنویس (تو مونث)
مثنی مونث مخاطب	اُکْتُبَا	بنویسید (شما دو نفر مونث)
جمع مونث مخاطب	اُکْتُبْنَ	بنویسید (شما مونث)
متکلم وحده	لِأَکْتُبْ	من باید بنویسم
متکلم مع الغیر	لِنَکْتُبْ	ما باید بنویسیم

مثال های کاربردی:

• اِحْرِصِی عَلَی صِحَّةِ جِسْمِکِ أَکْثَرَ. (از سلامتی جسمت بیشتر مراقبت کن.) (فعل امر مفرد مؤنث مخاطب. عین الفعل کسره، لذا الف وصل نیز کسره گرفته است.)
• اِسْتَعِدَّا لِلذَّهَابِ إِلَی عِیَادَةِ الطَّبِیبِ. (برای رفتن به دکتر آماده شوید.) (فعل امر مثنی مخاطب. عین الفعل فتحه، لذا الف وصل کسره گرفته است.)
• لِنُسْرِعْ وَ لَا نَتَأَخَّرْ. (باید عجله کنیم و دیر نکنیم.) (مثالی ترکیبی از لام امر و لای ناهیه.)

۵. جدول مقایسه جامع: تفاوت های کلیدی فعل ماضی و مضارع

برای تثبیت کامل فهم و تسهیل تشخیص سریع افعال ماضی و مضارع، یک جدول مقایسه ای جامع می تواند بسیار مفید و کارآمد باشد. این جدول، ویژگی های اصلی هر دو فعل را در کنار هم نمایش می دهد تا تفاوت های آن ها به وضوح مشخص شده و به عنوان یک مرجع سریع قابل استفاده باشد.

ویژگی	فعل ماضی	فعل مضارع
زمان دلالت	گذشته (عملی تمام شده و قطعی)	حال، آینده (عملی در جریان، مستمر، تکراری یا در آینده)
حروف آغازین	فاقد حروف مضارعه (أَتَیْن). با یکی از حروف اصلی ریشه شروع می شود.	همواره با یکی از حروف أ، ت، ی، ن آغاز می شود (حروف مضارعه).
ساختار پایانی	ضمایر فاعلی به انتهای فعل متصل می شوند و تغییرات کمتری دارند.	در صیغه های مثنی و جمع دارای نون عوض رفع است که در حالات نصب و جزم حذف می شود.
اعراب (بنا و اعراب)	مبنی (حرکت پایانی آن ثابت است و تغییر نمی کند: معمولاً بر فتحه، سکون یا ضمه).	معرب (قابل تغییر است: مرفوع، منصوب، مجزوم).
حروف ناصبه	بر آن وارد نمی شوند.	آن را منصوب می کنند (مانند أَنْ، لَنْ، کَیْ، حَتَّی، لِـ).
حروف جازمه	بر آن وارد نمی شوند (به جز «لَمْ» که با مضارع می آید اما معنای ماضی می دهد).	آن را مجزوم می کنند (مانند لَمْ، لَمَّا، لَا الناهیه، لَامُ الأمر، أدوات شرط).
نمونه منفی سازی	مَا کَتَبَ (ننوشت)	لَا یَکْتُبُ (نمی نویسد – مرفوع) لَنْ یَکْتُبَ (هرگز نخواهد نوشت – منصوب) لَمْ یَکْتُبْ (ننوشت – مجزوم)

۶. تمرین های عملی و خودآزمایی

برای تثبیت کامل مباحث آموزشی و ارزیابی درک شما از نحوه تشخیص فعل ماضی و مضارع در زبان عربی، انجام تمرین های عملی بسیار ضروری است. این بخش شامل مجموعه ای از تمرینات طراحی شده است که به شما کمک می کند تا مهارت های خود را در این زمینه تقویت کنید. تمرین، کلید تسلط بر قواعد صرفی و نحوی است.

این تمرین ها به گونه ای طراحی شده اند که تمامی جنبه های مورد بحث در مقاله را پوشش دهند و شامل موارد زیر می شوند:

1. تمرین تشخیص نوع فعل: در جملات و عبارات داده شده، از شما خواسته می شود تا نوع فعل (ماضی/مضارع) و همچنین نوع فرعی آن (مانند ماضی بعید، مضارع منصوب، فعل امر و…) را مشخص کنید. این بخش به تقویت توانایی شما در شناسایی سریع و دقیق افعال در بافت جمله کمک می کند.
2. تمرین صرف فعل: ریشه های فعل مشخص شده به شما داده می شود و از شما خواسته می شود تا آن ها را در صیغه های مختلف ماضی و مضارع (با توجه به حالات مرفوع، منصوب و مجزوم) صرف کنید. این تمرین برای تثبیت الگوهای صرفی در ذهن شما حائز اهمیت است.
3. تمرین ترجمه جملات: جملات عربی شامل انواع افعال ماضی و مضارع ارائه می شوند و شما باید آن ها را به درستی و با رعایت زمان دقیق افعال به فارسی ترجمه کنید. این بخش به شما کمک می کند تا ارتباط بین ساختار فعل و معنای آن را عمیق تر درک کنید.

توصیه می شود پیش از مراجعه به پاسخنامه تشریحی که به همراه تمرینات ارائه خواهد شد، ابتدا به طور کامل به تمامی سؤالات پاسخ دهید. پاسخنامه به شما کمک می کند تا دلایل هر پاسخ صحیح را درک کرده و نقاط ضعف احتمالی خود را شناسایی و برطرف نمایید.

۷. جمع بندی و نتیجه گیری

درک و تشخیص دقیق فعل ماضی و مضارع در زبان عربی، نه تنها یک مهارت پایه ای و ضروری است، بلکه دروازه ای برای ورود به سطوح عمیق تر و پیچیده تر نحو و صرف این زبان غنی محسوب می شود. همانطور که در این مقاله به تفصیل بررسی شد، هر یک از این افعال دارای نشانه ها، ساختارها، و کاربردهای معنایی منحصر به فردی هستند که با دقت و توجه به جزئیات آن ها، می توان به راحتی آن ها را از یکدیگر تمییز داد.

فعل ماضی، با ماهیت مبنی خود و عدم پذیرش حروف مضارعه در ابتدا، همواره بر وقوع و اتمام عملی در گذشته دلالت دارد و در انواع مختلفی چون ساده، بعید، نقلی و استمراری ظاهر می شود که هر یک لایه های زمانی متفاوتی از گذشته را بیان می کنند. در مقابل، فعل مضارع با حروف «أَتَیْن» در ابتدای خود، اعراب پذیری در انتها و امکان حذف «نون عوض رفع» در صیغه های خاص، بیانگر زمان حال یا آینده است و می تواند در حالات مرفوع، منصوب یا مجزوم به کار رود که هر حالت، معنا و نقش دستوری خاصی به فعل می بخشد. همچنین، فعل امر نیز که از مضارع مجزوم ساخته می شود، کارکرد دستوری ویژه ای دارد.

کلید اصلی تسلط بر این مبحث، تمرین مستمر و توجه دقیق به جزئیات ساختاری و اعرابی افعال است. با صرف کردن افعال در چهارده صیغه، شناسایی صحیح حروف ناصبه و جازمه، و تحلیل افعال در بافت جملات، قادر خواهید بود به سرعت و با اطمینان کامل، افعال ماضی و مضارع را تشخیص دهید و کاربردهای آن ها را درک کنید. این مهارت بنیادین، شما را در مسیر یادگیری مباحث پیشرفته تر زبان عربی، مانند تجزیه و تحلیل فعل و صرف ثلاثی مزید، یاری خواهد رساند و به فهم دقیق تر، روان تر و لذت بخش تر متون عربی، اعم از ادبی، دینی و علمی، کمک شایانی خواهد کرد.