حق زن در ازدواج

حقوق زن در ازدواج، مجموعه وسیعی از حقوق مالی و غیرمالی است که با هدف حفظ کرامت و جایگاه زن در نهاد خانواده، توسط قانون گذار پیش بینی شده است. این حقوق، چارچوب قانونی روشنی برای زندگی مشترک ارائه می دهند و آگاهی از آن ها برای هر دو طرف، ضروری است.

ازدواج به عنوان یکی از مهم ترین نهادهای اجتماعی، بنیادی برای زندگی مشترک محسوب می شود که مجموعه ای از حقوق و تکالیف متقابل را برای زوجین ایجاد می کند. آگاهی دقیق از این حقوق، نه تنها به پایداری بنیان خانواده کمک می کند، بلکه به حفظ تعادل، احترام متقابل و کرامت هر یک از طرفین، به ویژه زنان، منجر می شود. این مقاله به عنوان یک راهنمای جامع و کاربردی، تمامی ابعاد حقوق مالی و غیرمالی زنان در ازدواج (دائم و موقت) را بر اساس قوانین مدنی و قانون حمایت از خانواده جمهوری اسلامی ایران، تشریح می کند. هدف آن است که مخاطبان، به ویژه زنانی که در آستانه ازدواج قرار دارند یا در زندگی مشترک هستند، با حقوق خود به طور کامل آشنا شده و از سازوکارهای مطالبه و اعمال آن ها آگاه شوند.

بررسی حقوق زن در ازدواج، از اهمیت بالایی برخوردار است، چرا که نادیده گرفتن یا عدم آگاهی از این حقوق می تواند زمینه ساز بروز مشکلات و اختلافات عمیق در زندگی زناشویی شود. در این نوشتار، تلاش شده تا با زبانی شیوا و در عین حال تخصصی، پیچیدگی های حقوقی به زبانی ساده تبیین گردند و با ارجاع به مواد قانونی مربوطه، اعتبار علمی مطالب حفظ شود. تقسیم بندی این حقوق به دو دسته کلی مالی و غیرمالی، به فهم بهتر و دسترسی آسان تر به اطلاعات کمک شایانی خواهد کرد و با ارائه راهکارهای عملی، زنان را در مسیر حفظ و مطالبه حقوق خود توانمند می سازد.

حقوق مالی زن در ازدواج

حقوق مالی زنان در ازدواج، از جمله مهم ترین و ملموس ترین ابعاد حقوقی است که قانون گذار با هدف حمایت از زن و تأمین امنیت مالی او در زندگی مشترک و پس از آن، پیش بینی کرده است. این حقوق، تضمین کننده بخشی از استقلال و کرامت زن بوده و از لحظه جاری شدن عقد نکاح، بر عهده مرد قرار می گیرد. در ادامه، به تشریح مهم ترین حقوق مالی زن می پردازیم.

مهریه؛ حق مسلم زن به محض عقد

مهریه یا صداق، مالی است که مرد در هنگام عقد نکاح به همسر خود (زن) می پردازد یا متعهد به پرداخت آن می شود. این حق، به محض جاری شدن صیغه عقد نکاح، به ملکیت زن در می آید و زن می تواند هر زمان که بخواهد، آن را از همسر خود مطالبه کند. مبنای قانونی مهریه در ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی به صراحت ذکر شده است: «به مجرد عقد، زن مالک مهر می شود و می تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بکند.»

مطالبه مهریه می تواند به دو صورت «عندالمطالبه» یا «عندالاستطاعه» باشد. در مهریه عندالمطالبه، زن می تواند در هر زمانی، چه در طول زندگی مشترک و چه پس از طلاق، مهریه خود را مطالبه کند و مرد مکلف به پرداخت آن است. اما در مهریه عندالاستطاعه، پرداخت مهریه منوط به توانایی مالی مرد است و زن باید استطاعت مالی مرد را در دادگاه اثبات کند.

نحوه مطالبه و ثبت مهریه

مطالبه مهریه از طرق مختلفی امکان پذیر است:

• مطالبه از طریق اجرای ثبت: در صورتی که سند ازدواج رسمی باشد، زن می تواند با مراجعه به دفترخانه ای که عقد در آن ثبت شده، تقاضای صدور اجرائیه برای وصول مهریه را نماید. در این روش، نیازی به مراجعه مستقیم به دادگاه نیست و امور اجرایی توسط واحد اجرای ثبت انجام می شود.
• مطالبه از طریق دادگاه: در صورتی که مهریه عندالمطالبه باشد و مرد از پرداخت آن امتناع کند، زن می تواند با مراجعه به دادگاه خانواده، دادخواست مطالبه مهریه را تقدیم کند. دادگاه پس از بررسی، حکم به پرداخت مهریه صادر خواهد کرد.

هزینه حق ثبت مهریه بر اساس ارزش مهریه و تعرفه های قانونی در زمان اقدام تعیین می شود. این هزینه ها به طور معمول شامل نیم عشر دولتی است که در مراحل اجرایی دریافت می گردد. برای سال 1404، تعرفه های قانونی بر اساس بخشنامه های قوه قضاییه و سازمان ثبت اسناد و املاک کشور به روزرسانی می شوند و باید به آخرین اطلاعات مراجعه کرد.

تفاوت مهریه در ازدواج دائم و موقت

در هر دو نوع ازدواج دائم و موقت، مهریه از حقوق مالی زن محسوب می شود. با این تفاوت که در ازدواج موقت، تعیین مهریه و مدت زمان عقد، از شرایط صحت عقد است. به این معنا که اگر مهریه در عقد موقت تعیین نشود، عقد باطل خواهد بود. در حالی که در عقد دائم، عدم تعیین مهریه موجب بطلان عقد نمی شود و در صورت عدم تعیین، مهرالمثل به زن تعلق می گیرد.

نفقه؛ تأمین نیازهای متعارف زندگی

نفقه، به مجموعه نیازهای ضروری و متعارف زندگی زن اطلاق می شود که مرد مکلف به تأمین آن است. ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی به تفصیل این موارد را برشمرده است: «نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض.»

پرداخت نفقه، مشروط به تمکین زن است. تمکین به معنای ایفای وظایف زناشویی است که خود به دو دسته تمکین عام (سکونت در منزل مشترک، حسن معاشرت) و تمکین خاص (روابط جنسی) تقسیم می شود. اگر زن بدون دلیل موجه از تمکین خودداری کند (نشوز)، حق نفقه از او سلب خواهد شد. با این حال، در مواردی که عدم تمکین زن ناشی از عذر موجه قانونی یا شرعی باشد (مانند خوف ضرر جانی، مالی یا شرافتی از زندگی با مرد)، حق نفقه او همچنان برقرار خواهد بود.

میزان نفقه و چگونگی تعیین آن

میزان نفقه به وضعیت مالی مرد و شأن و نیازهای زن بستگی دارد و یک مقدار ثابت ندارد. در صورت بروز اختلاف در میزان نفقه، دادگاه با در نظر گرفتن موقعیت اجتماعی، تحصیلات، سوابق شغلی و محل زندگی زن، و همچنین وضعیت مالی و توانایی پرداخت مرد، و با ارجاع به کارشناس رسمی دادگستری، مبلغ نفقه را تعیین می کند. در ازدواج موقت، زن حق نفقه ندارد، مگر اینکه در ضمن عقد شرط شده باشد.

اجرت المثل ایام زوجیت؛ جبران خدمات زندگی مشترک

اجرت المثل ایام زوجیت، به معنای دستمزدی است که زن برای کارهایی که در طول زندگی مشترک و به دستور مرد انجام داده، اما شرعاً بر عهده او نبوده و عرفاً نیز دارای اجرت است، دریافت می کند. مبنای قانونی این حق، تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی و ماده ۲۹ قانون حمایت از خانواده است.

شرایط مطالبه اجرت المثل عبارتند از:

1. انجام کارهایی که شرعاً بر عهده زن نبوده است (مانند خانه داری، آشپزی، تربیت فرزندان).
2. عرفاً آن امور دارای اجرت باشند.
3. آن امور به دستور مرد انجام شده باشد.
4. زن قصد تبرع (رایگان انجام دادن) نداشته باشد.

اثبات عدم قصد تبرع در رویه قضایی کمی دشوار است و زن باید با ارائه دلایل و شواهد، این موضوع را به دادگاه ثابت کند. در صورت احراز شرایط فوق، دادگاه با جلب نظر کارشناس، میزان اجرت المثل را محاسبه و مرد را به پرداخت آن محکوم می کند.

نحله؛ حق بخشش در صورت عدم تعلق اجرت المثل

نحله، یکی دیگر از حقوق مالی است که در صورت طلاق به زن تعلق می گیرد، اما با اجرت المثل تفاوت دارد. نحله زمانی به زن تعلق می گیرد که زن مستحق دریافت اجرت المثل نباشد یا شرایط دریافت اجرت المثل فراهم نباشد. دادگاه با در نظر گرفتن سال های زندگی مشترک، نوع کارهایی که زن انجام داده و وضعیت اقتصادی مرد، مبلغی را به عنوان نحله تعیین و حکم به پرداخت آن صادر می کند. نحله به نوعی یک بخشش یا هدیه مالی از سوی مرد به زن است که با تشخیص دادگاه و برای جبران زحمات او در طول زندگی مشترک، اعطا می شود.

تنصیف اموال و دارایی (شرط نصف دارایی)؛ حمایت مالی پس از طلاق

شرط تنصیف اموال و دارایی، یکی از شروط ضمن عقد نکاح است که در سالیان اخیر اهمیت فراوانی یافته و نقش مهمی در حمایت مالی از زنان پس از طلاق ایفا می کند. این شرط به این معناست که اگر طلاق به درخواست مرد نباشد یا ناشی از تخلف زن از وظایف زناشویی یا سوء رفتار او نباشد، مرد متعهد می شود که تا نصف اموالی را که در طول زندگی مشترک به دست آورده، به زن منتقل کند. این شرط در ماده ۱۱۱۹ قانون مدنی به عنوان یکی از شروط ضمن عقد قابل درج است و در عقدنامه های رسمی نیز پیش بینی شده است.

برای اعمال این حق، لازم است که شرط تنصیف در عقدنامه قید و امضا شده باشد و سپس در زمان طلاق، شرایط تحقق آن توسط دادگاه احراز گردد. این حق به طور خودکار به زن تعلق نمی گیرد، بلکه یک حق قراردادی است که با اراده زوجین در زمان عقد ایجاد می شود.

مطالبه مخارج هزینه شده توسط زن؛ بازپس گیری هزینه های زندگی

در مواردی که زن از مال شخصی خود برای تأمین مخارج متعارف زندگی مشترک که شرعاً و قانوناً بر عهده مرد است، هزینه کرده باشد و بتواند در دادگاه ثابت کند که این هزینه ها به دستور یا اذن مرد و بدون قصد تبرع (رایگان) بوده است، می تواند معادل آن را از مرد دریافت کند. این حق بر اساس ماده ۳۰ قانون حمایت خانواده به زن اعطا شده است. اثبات عدم قصد تبرع از نکات کلیدی در مطالبه این حق است و زن باید مدارک و مستندات لازم را به دادگاه ارائه دهد.

آگاهی از حقوق مالی زن در ازدواج، از مهریه و نفقه گرفته تا اجرت المثل و نحله، به زن این امکان را می دهد که با پشتوانه قانونی، از امنیت و استقلال مالی خود در طول زندگی مشترک و پس از آن، صیانت کند. این حقوق نه تنها ابزاری برای مطالبه در زمان اختلاف، بلکه بنیانی برای یک زندگی مشترک متعادل و آگاهانه هستند.

ارث زن از شوهر؛ سهم قانونی در دارایی های متوفی

حق ارث، یکی دیگر از حقوق مالی مهم زن است که پس از فوت شوهر به او تعلق می گیرد. بر اساس ماده ۸۶۸ و ۹۴۰ قانون مدنی، زن در صورت فوت همسر خود، در صورتی که عقد دائم میان آن ها برقرار بوده باشد، از اموال شوهر ارث می برد. این حق منحصر به ازدواج دائم است و در ازدواج موقت، زن هیچ حقی در ارث بردن از همسر خود ندارد، مگر اینکه در شرایط خاص و با وصیت نامه رسمی، بخشی از اموال به او اختصاص یابد.

میزان سهم الارث زن از شوهر

میزان سهم الارث زن از شوهر در قانون مدنی به شرح زیر است:

شرایط	میزان سهم الارث زن
شوهر دارای فرزند یا نوه باشد	یک هشتم (۱/۸) از اموال متوفی
شوهر فاقد فرزند یا نوه باشد	یک چهارم (۱/۴) از اموال متوفی

شایان ذکر است که مهریه زن، به عنوان یک دین بر عهده شوهر است و قبل از تقسیم ارث، باید از کل دارایی های متوفی پرداخت شود و سپس مابقی اموال بین ورثه تقسیم گردد. در مورد ارثیه، زن از تمام اموال منقول و همچنین از قیمت ابنیه و اشجار (ارزش ساختمان ها و درختان) در اموال غیرمنقول ارث می برد و نه از عین آن ها.

مستمری شوهر متوفی (بیمه شده)؛ تأمین اجتماعی پس از فوت

در صورتی که شوهر بیمه شده باشد و فوت کند، زن دائم او تحت شرایطی می تواند از مستمری بازماندگان بهره مند شود. این مستمری با هدف حمایت مالی از خانواده متوفی پس از فوت سرپرست، توسط سازمان های بیمه گر (مانند سازمان تأمین اجتماعی) پرداخت می شود. شرایط و نحوه تعلق مستمری بر اساس قوانین و مقررات خاص هر سازمان بیمه ای تعیین می گردد. در ازدواج موقت، زن از این حق برخوردار نیست و مستمری شوهر متوفی به او تعلق نمی گیرد.

حقوق غیرمالی زن در ازدواج

حقوق غیرمالی زن در ازدواج، ابعاد شخصیتی، اجتماعی و معنوی زندگی مشترک را پوشش می دهد و بر خلاف حقوق مالی که جنبه مادی دارند، به کرامت، آزادی های فردی و جایگاه اجتماعی زن در خانواده و جامعه می پردازند. این حقوق، هرچند ممکن است به طور مستقیم ارزش مادی نداشته باشند، اما در پایداری و کیفیت زندگی زناشویی نقشی حیاتی ایفا می کنند.

حسن معاشرت و همکاری در تحکیم بنیان خانواده

یکی از اساسی ترین حقوق و تکالیف متقابل زوجین، حسن معاشرت است. ماده ۱۱۰۳ قانون مدنی بیان می دارد: «زن و شوهر مکلف به حسن معاشرت با یکدیگرند.» و ماده ۱۱۰۴ قانون مدنی نیز تأکید می کند: «زوجین باید در تشیید مبانی خانواده و تربیت اولاد خود با یکدیگر معاضدت نمایند.»

حسن معاشرت شامل رعایت حقوق متقابل، احترام، محبت، و فراهم آوردن محیطی آرام و امن برای زندگی مشترک است. این حق غیرمالی، بنیان اصلی یک زندگی سالم و پایدار را تشکیل می دهد. عدم رعایت حسن معاشرت به نحوی که ادامه زندگی را برای زن غیرقابل تحمل سازد، می تواند از مصادیق عسر و حرج تلقی شده و مبنایی برای درخواست طلاق از سوی زن شود.

حق تعیین محل سکونت؛ استثنائات بر وظیفه زن

بر اساس ماده ۱۱۱۴ قانون مدنی، اصولا زن باید در منزلی که شوهر تعیین می کند، سکونت کند. با این حال، این تکلیف مطلق نیست و قانون گذار در شرایطی خاص، حق تعیین محل سکونت را به زن می دهد. ماده ۱۱۱۵ قانون مدنی تصریح می کند: «اگر بودن زن با شوهر در یک منزل متضمن خوف ضرر بدنی و یا مالی یا شرافتی برای زن باشد، زن می تواند مسکن علی حده اختیار کند و در صورت ثبوت مظنه ضرر مزبور، محکمه حکم بازگشت به منزل شوهر نخواهد داد و مادام که زن در بازگشتن به منزل مزبور معذور است، نفقه بر عهده شوهر خواهد بود.»

این ضرر می تواند شامل ضرب و شتم، تهدید، سوءاستفاده مالی یا رفتارهای خلاف شأن باشد که اثبات آن در دادگاه ضروری است. علاوه بر این، زن می تواند در ضمن عقد نکاح، شرط حق تعیین مسکن را به نفع خود درج کند. در این صورت، زن حق دارد محل زندگی مشترک را انتخاب کند و مرد مکلف به تمکین از این شرط است.

حق اشتغال و تحصیل؛ استقلال فردی و رشد اجتماعی

اصل آزادی اشتغال و تحصیل زن در قوانین ایران به رسمیت شناخته شده است. زن پس از ازدواج نیز می تواند به تحصیل و اشتغال ادامه دهد. با این حال، ماده ۱۱۱۷ قانون مدنی مقرر می دارد: «شوهر می تواند زن خود را از حرفه یا صنعتی که منافی مصالح خانوادگی یا حیثیات خود یا زن باشد منع کند.»

برای رفع این ممانعت احتمالی از سوی شوهر، زن می تواند در ضمن عقد نکاح شرط کند که حق اشتغال یا تحصیل او، در هر رشته و مکانی، به رسمیت شناخته شود. با درج و امضای این شرط در عقدنامه، مرد حق ممانعت از اشتغال یا تحصیل زن را نخواهد داشت. این شرط به زنان کمک می کند تا استقلال فردی و مسیر رشد و پیشرفت خود را در زندگی مشترک نیز حفظ کنند.

حق خروج از کشور؛ قوانین و راهکارهای عملی

مطابق بند ۳ ماده ۱۸ قانون گذرنامه، زنان شوهردار برای دریافت گذرنامه و خروج از کشور، نیاز به اجازه کتبی شوهر دارند. این یک محدودیت قانونی است که در برخی موارد می تواند مشکلات جدی برای زنان ایجاد کند. با این حال، راهکارهای قانونی برای غلبه بر این محدودیت وجود دارد.

یکی از مؤثرترین راهکارها، دریافت «وکالت بلاعزل» از شوهر است. در این وکالت نامه رسمی که در دفاتر اسناد رسمی تنظیم می شود، مرد به زن اجازه بلاعزل می دهد تا بدون نیاز به هرگونه موافقت مجدد او، در هر زمان که بخواهد از کشور خارج شود. این وکالت نامه باید به صورت صریح و با جزئیات کامل تنظیم شود تا مانعی برای سفر زن ایجاد نشود.

حق طلاق (وکالت در طلاق)؛ ابزاری برای حفظ حقوق زن

بر اساس ماده ۱۱۳۳ قانون مدنی، حق طلاق اصولاً با مرد است و مرد می تواند هر زمان که بخواهد با رعایت شرایط مقرر در قانون، همسر خود را طلاق دهد. با این حال، زن نیز در شرایط خاص و دشوار می تواند از دادگاه تقاضای طلاق کند. این شرایط شامل:

1. عسر و حرج: ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی به زن اجازه می دهد در صورتی که ادامه زندگی مشترک برای او با مشقت غیرقابل تحمل همراه باشد (عسر و حرج)، از دادگاه درخواست طلاق کند. مصادیق عسر و حرج گسترده است و شامل مواردی مانند ترک زندگی توسط مرد به مدت حداقل شش ماه متوالی، اعتیاد مرد به مواد مخدر یا مشروبات الکلی، محکومیت قطعی مرد به حبس ۵ سال یا بیشتر، ضرب و شتم یا سوء رفتار مستمر و ابتلا به بیماری های صعب العلاج می شود.
2. شروط ضمن عقد: زن می تواند در زمان عقد، شرط وکالت بلاعزل در طلاق را از مرد اخذ کند. این شرط به زن این امکان را می دهد که هر زمان بخواهد، به نیابت از مرد خود را طلاق دهد، بدون اینکه نیازی به اثبات عسر و حرج یا رضایت مرد باشد.

دریافت وکالت بلاعزل در طلاق، معمولاً در دفاتر اسناد رسمی و با حضور زوجین انجام می شود. این وکالت نامه می تواند مطلق یا مقید به شرایط خاصی باشد. این حق، به عنوان یک ابزار قدرتمند، به زن استقلال بیشتری در تصمیم گیری های مهم زندگی مشترک و آینده خود می دهد.

حق حبس مهریه؛ تعلیق تمکین تا دریافت مهریه

حق حبس، یکی از حقوقی است که قانون گذار برای تضمین پرداخت مهریه به زن اعطا کرده است. بر اساس ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی: «زن می تواند تا مهریه او تسلیم نشده از ایفاء وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند مشروط بر اینکه مهر او حال باشد و این امتناع مسقط حق نفقه نخواهد بود.»

این حق به زن اجازه می دهد تا زمانی که مهریه او به طور کامل پرداخت نشده باشد، از تمکین عام و خاص در برابر شوهر خودداری کند، بدون اینکه ناشزه محسوب شده و حق نفقه او ساقط شود. نکته مهم این است که زن تنها در صورتی می تواند از حق حبس استفاده کند که قبل از آن، هیچ گونه تمکینی از شوهر نکرده باشد. با یک بار تمکین کامل، حق حبس از بین می رود.

حق همخوابگی؛ وظیفه مرد در زندگی مشترک

حق همخوابگی، یکی از حقوق کمتر مطرح شده اما دارای اهمیت در روابط زناشویی است که عمدتاً در فقه اسلامی ریشه دارد. بر اساس این حق، مرد مکلف است در ازدواج دائم با همسر خود، در فواصل معین (معمولاً هر چهار شب یک شب) در کنار او باشد. این امر به معنای صرف حضور فیزیکی در کنار همسر و رعایت حقوق زناشویی است و الزاما به معنای آمیزش جنسی نیست، هرچند که در عرف و شرع، بخشی از آن تلقی می شود. این حق به ویژه در مواردی که مرد دارای چند همسر است، برای رعایت عدالت و تقسیم اوقات بین همسران، بیشتر مورد تأکید قرار می گیرد.

حق مالکیت مستقل و تصرف در دارایی ها؛ استقلال مالی زن

یکی از مهم ترین حقوقی که استقلال مالی و فردی زن را تضمین می کند، حق مالکیت مستقل و آزادی تصرف در دارایی های اوست. ماده ۱۱۱۸ قانون مدنی به صراحت بیان می دارد: «زن مستقلاً می تواند در دارایی خود هر تصرفی را که می خواهد بکند.»

این ماده قانونی، زن را حتی پس از ازدواج، در اداره، تصرف و بهره برداری از اموال خود کاملاً آزاد می داند و نیازی به اجازه یا دخالت همسر ندارد. این شامل هر نوع دارایی منقول یا غیرمنقولی است که زن قبل از ازدواج داشته یا پس از آن به دست آورده است، مانند ارث، هدیه، درآمد ناشی از اشتغال یا فعالیت های اقتصادی. بنابراین، مرد حق ندارد در این اموال دخل و تصرفی کند یا زن را از استفاده و بهره برداری از آن ها بازدارد. این موضوع نقشی کلیدی در توانمندسازی زنان در زندگی مشترک ایفا می کند.

حق مشاورت در زندگی مشترک؛ تعامل و پایداری خانواده

هرچند حق مشاورت در زندگی مشترک به صورت صریح و با ماده قانونی مشخص در قانون مدنی ذکر نشده است، اما بر اساس عرف اجتماعی، اصول اخلاقی و مبانی شرعی، مشاوره و تعامل متقابل زوجین در تصمیم گیری های مهم زندگی خانوادگی، از جمله حقوق و وظایف غیرمالی است که به پایداری و موفقیت خانواده کمک شایانی می کند. نادیده گرفتن نظر زن در مسائل اساسی زندگی، مانند تربیت فرزندان، مسائل مالی، انتخاب محل سکونت یا تصمیمات شغلی، می تواند موجب بروز اختلافات عمیق و تزلزل در بنیان خانواده شود. بنابراین، احترام به نظرات و مشورت با یکدیگر، ضامن حفظ تعادل و هماهنگی در زندگی مشترک است.

در همین راستا، زوجین باید با احترام به حقوق و نظرات یکدیگر، فضای مشورتی سالمی را در خانواده ایجاد کنند. این تعامل، نه تنها به افزایش اعتماد و تفاهم کمک می کند، بلکه به رشد و بلوغ هر دو فرد در زندگی مشترک منجر می شود.

راهکارهای عملی برای حفظ و مطالبه حقوق (شروط ضمن عقد)

شناخت حقوق زن در ازدواج، قدم اول است؛ اما مهم تر از آن، دانستن راهکارهای عملی برای حفظ و مطالبه این حقوق است. یکی از مؤثرترین ابزارها برای توانمندسازی زنان و تضمین حقوق آن ها، استفاده هوشمندانه از «شروط ضمن عقد نکاح» است. این شروط، که در زمان جاری شدن صیغه عقد در سند ازدواج درج و به امضای زوجین می رسند، می توانند بسیاری از ابهامات و محدودیت های قانونی را برطرف کرده و به زن استقلال و حمایت بیشتری بدهند.

مفهوم و اهمیت شروط ضمن عقد

شروط ضمن عقد، به توافقاتی اطلاق می شود که طرفین (زن و مرد) در هنگام عقد نکاح یا یک عقد لازم دیگر، با یکدیگر می نمایند. ماده ۱۱۱۹ قانون مدنی مقرر می دارد: «طرفین عقد ازدواج می توانند هر شرطی که مخالف با مقتضای عقد مزبور نباشد، در ضمن عقد ازدواج یا عقد لازم دیگر بنمایند.» این شروط نباید با ذات عقد ازدواج (مانند دائمی بودن عقد) منافات داشته باشند و باید مشروع و قانونی باشند.

اهمیت درج شروط ضمن عقد در این است که بسیاری از حقوقی که به طور پیش فرض در قانون برای زن پیش بینی نشده یا با محدودیت هایی همراه است، از این طریق می تواند به او اعطا شود. این شروط، جنبه قراردادی پیدا کرده و مرد مکلف به رعایت آن ها خواهد بود، در غیر این صورت، زن حق مطالبه یا حتی فسخ نکاح یا طلاق را خواهد داشت.

مهم ترین شروط قابل درج در عقدنامه

شروط متعددی وجود دارند که می توانند به منظور حمایت از زن در عقدنامه درج شوند. برخی از مهم ترین آن ها عبارتند از:

1. وکالت بلاعزل در طلاق: این شرط به زن اجازه می دهد تا در صورت بروز شرایط خاص یا به طور مطلق، به نیابت از مرد خود را طلاق دهد.
2. شرط تنصیف اموال (شرط نصف دارایی): با این شرط، مرد متعهد می شود در صورت طلاق به درخواست او (و نه به دلیل نشوز زن)، تا نصف اموالی را که در طول زندگی مشترک به دست آورده، به زن منتقل کند.
3. حق انتخاب مسکن: به زن این حق را می دهد که محل زندگی مشترک را خود انتخاب کند.
4. حق اشتغال و تحصیل: این شرط، هرگونه محدودیت احتمالی مرد برای اشتغال یا ادامه تحصیل زن را از بین می برد.
5. حق خروج از کشور: به زن اجازه می دهد تا بدون نیاز به اجازه مجدد شوهر، از کشور خارج شود.
6. سایر شروط بر اساس توافق طرفین: زوجین می توانند هر شرط دیگری را که با مقتضای عقد منافات نداشته باشد، با توافق یکدیگر در عقدنامه درج کنند، مانند حق حضانت فرزندان در صورت طلاق، یا حق تعیین محل زندگی مستقل برای زن در صورت مسافرت طولانی مدت شوهر.

نکات کلیدی در تنظیم و ثبت شروط ضمن عقد

برای اینکه شروط ضمن عقد از اعتبار قانونی کافی برخوردار باشند و در زمان لزوم قابل اجرا باشند، رعایت نکات زیر ضروری است:

• صراحت و وضوح: شروط باید به صورت کاملاً واضح، بدون ابهام و با ادبیات حقوقی صحیح تنظیم شوند.
• قانونی بودن: شروط نباید مخالف قانون یا مقتضای ذات عقد باشند.
• ثبت رسمی: برای اطمینان از اعتبار و قابلیت اثبات شروط، حتماً باید آن ها را در سند رسمی ازدواج و در دفاتر اسناد رسمی ثبت کرد.
• آگاهی کامل: هر دو طرف باید با آگاهی کامل از مفاد و تبعات حقوقی شروط، آن ها را امضا کنند.

درج شروط ضمن عقد، یک گام مهم و پیشگیرانه است که می تواند به زن آرامش خاطر بیشتری در زندگی مشترک ببخشد و از بروز بسیاری از اختلافات احتمالی در آینده جلوگیری کند. مشاوره با وکلای متخصص خانواده پیش از عقد، می تواند در تنظیم شروطی جامع و متناسب با نیازها و شرایط خاص هر زوج، بسیار مؤثر باشد.

سوالات متداول

آیا زن برای سفر به خارج از کشور باید از شوهرش اجازه بگیرد؟

بله، بر اساس بند 3 ماده 18 قانون گذرنامه، زنان شوهردار برای دریافت گذرنامه و خروج از کشور به اجازه کتبی شوهر نیاز دارند. با این حال، زن می تواند با دریافت «وکالت بلاعزل در خصوص اجازه خروج از کشور» از شوهر، این نیاز را مرتفع کند و بدون نیاز به اجازه مجدد از کشور خارج شود.

وقتی شوهر فوت می کند، زن چقدر از اموالش به او می رسد؟

در ازدواج دائم، زن از اموال شوهر متوفی ارث می برد. اگر شوهر فرزند یا نوه داشته باشد، سهم زن یک هشتم (۱/۸) از اموال است. اگر شوهر فرزندی نداشته باشد، سهم زن یک چهارم (۱/۴) از اموال متوفی خواهد بود. این ارثیه پس از کسر مهریه زن (که به عنوان دین محسوب می شود) و سایر دیون از دارایی متوفی، تقسیم می گردد.

حضانت فرزندان بعد از ازدواج مجدد مادر به چه صورت است؟

قوانین مربوط به حضانت فرزندان پس از طلاق، برای سنین زیر هفت سال با مادر و بالای هفت سال (تا بلوغ) با پدر است. پس از بلوغ، فرزندان حق انتخاب دارند. اما در مورد ازدواج مجدد مادر، قانون این موضوع را به بررسی مصلحت فرزند از سوی دادگاه موکول می کند. دادگاه خانواده با در نظر گرفتن بهترین منافع کودک، تصمیم گیری می کند و اگر تشخیص دهد ازدواج مجدد مادر به مصلحت فرزند نیست، ممکن است حضانت را به پدر یا سرپرست قانونی دیگری واگذار کند.

آیا در ازدواج موقت زن حق نفقه یا ارث دارد؟

به طور پیش فرض، در ازدواج موقت (صیغه)، زن حق نفقه و ارث ندارد. با این حال، زوجین می توانند در ضمن عقد موقت، شرط دریافت نفقه را برای زن قید کنند که در این صورت مرد مکلف به پرداخت آن خواهد بود. اما حق ارث در ازدواج موقت تحت هیچ شرایطی برای زن ایجاد نمی شود، مگر اینکه مرد به موجب وصیت نامه، بخشی از اموال خود را برای او تعیین کرده باشد.

آیا مرد می تواند زن را از اشتغال یا تحصیل منع کند؟

بله، بر اساس ماده 1117 قانون مدنی، مرد می تواند زن را از اشتغالی که منافی مصالح خانوادگی یا حیثیت خود یا زن باشد، منع کند. در مورد تحصیل نیز، اگر تحصیل زن موجب اخلال در زندگی مشترک شود، مرد می تواند ممانعت کند. اما برای جلوگیری از این ممانعت، زن می تواند شرط حق اشتغال و تحصیل را در ضمن عقد نکاح درج کند. در این صورت، مرد دیگر حق ممانعت نخواهد داشت.

در صورت عدم تمکین زن، آیا نفقه به او تعلق می گیرد؟

خیر، در صورتی که زن بدون دلیل موجه قانونی از وظایف زناشویی (تمکین عام و خاص) خودداری کند، ناشزه محسوب می شود و حق دریافت نفقه از او سلب می گردد. با این حال، در مواردی که عدم تمکین زن به دلیل وجود عذر موجه قانونی باشد (مانند خوف ضرر جانی، مالی یا شرافتی از زندگی با مرد)، حق نفقه او همچنان برقرار خواهد بود.

نتیجه گیری

آگاهی از حقوق زن در ازدواج، اعم از حقوق مالی و غیرمالی، یک رکن اساسی برای ایجاد و حفظ یک زندگی مشترک متعادل، پایدار و محترمانه است. این حقوق، که در قانون مدنی و قانون حمایت از خانواده جمهوری اسلامی ایران پیش بینی شده اند، چارچوبی قانونی برای روابط زوجین فراهم می آورند و به زن این امکان را می دهند که با پشتوانه قانونی، از کرامت، استقلال و امنیت خود در طول زندگی زناشویی و در صورت لزوم، پس از آن، صیانت کند.

حقوقی نظیر مهریه، نفقه، اجرت المثل، نحله و ارث، ابعاد مالی زندگی زن را تضمین می کنند و به او پشتوانه ای برای مواجهه با چالش های اقتصادی می بخشند. در کنار این ها، حقوق غیرمالی مانند حسن معاشرت، حق تعیین محل سکونت، حق اشتغال و تحصیل، حق خروج از کشور و به ویژه حق طلاق (از طریق شروط ضمن عقد یا عسر و حرج)، به زن امکان می دهند تا مسیر رشد فردی و اجتماعی خود را ادامه داده و در تصمیم گیری های کلان زندگی مشترک، نقش فعال تری ایفا کند. استفاده هوشمندانه از شروط ضمن عقد، به عنوان یک راهکار پیشگیرانه و توانمندساز، می تواند بسیاری از این حقوق را از بدو ازدواج تضمین کند.

در نهایت، تأکید بر این نکته ضروری است که آگاهی از «حق زن در ازدواج» نه تنها برای زنان، بلکه برای مردان نیز حیاتی است تا با درک متقابل از وظایف و حقوق یکدیگر، بنیان خانواده را بر پایه احترام، عدالت و تعادل استوار سازند. توصیه می شود برای کسب اطلاعات بیشتر و دریافت مشاوره حقوقی تخصصی متناسب با شرایط فردی، همواره با وکلای مجرب و متخصص در حوزه حقوق خانواده مشورت نمایید.