نفقه فرزندان تا چه سنی بر پدر واجب است؟

نفقه فرزندان در قانون ایران تا سن مشخصی بر پدر واجب نیست؛ بلکه این تکلیف تا زمانی ادامه دارد که فرزند (چه دختر و چه پسر) توانایی تأمین معاش خود را نداشته باشد. برای دختر، معمولاً تا زمان ازدواج و برای پسر، عموماً تا ۱۸ سالگی یا پایان تحصیلات و عدم اشتغال به کار مناسب، نفقه بر پدر واجب است.

مسئله نفقه فرزندان یکی از ارکان اصلی حقوق خانواده در نظام حقوقی ایران است که تضمین کننده حداقل های معیشتی برای رشد و بالندگی صحیح کودکان و نوجوانان محسوب می شود. ابهامات متعددی پیرامون سن تکلیف پرداخت نفقه از سوی پدر وجود دارد که غالباً ناشی از برداشت های نادرست یا عدم اطلاع دقیق از مواد قانونی مرتبط است. در این مقاله، تلاش می شود تا با تکیه بر قانون مدنی و قانون حمایت خانواده، همچنین رویه قضایی، پاسخی جامع، دقیق و شفاف به این پرسش کلیدی ارائه شود و تمامی جنبه های مرتبط با سن تکلیف پرداخت نفقه برای فرزندان دختر و پسر، شرایط و استثنائات آن و سلسله مراتب قانونی مسئولین نفقه تبیین گردد. این راهنمای تخصصی، به والدین، فرزندان، و کلیه افراد درگیر پرونده های خانوادگی کمک می کند تا با درک صحیح از قوانین، گام های حقوقی لازم را بردارند.

درک مبانی نفقه فرزندان در قانون ایران

در ابتدا برای فهم کامل موضوع نفقه فرزندان تا چه سنی بر پدر واجب است؟، لازم است مبانی و تعاریف اصلی نفقه فرزندان در نظام حقوقی ایران را بررسی کنیم. این بخش به تشریح مصادیق نفقه، مسئولیت قانونی پرداخت آن، و تفاوت های اساسی آن با نفقه زوجه می پردازد.

نفقه فرزند چیست؟ مصادیق و تعریف قانونی

نفقه فرزند، به معنای تأمین تمامی نیازهای ضروری و متعارف اوست که متناسب با وضعیت خانوادگی، اجتماعی و مالی منفق (پرداخت کننده نفقه) تعیین می شود. ماده ۱۲۰۴ قانون مدنی به صراحت مصادیق نفقه را مشخص می کند و آن را شامل مسکن، البسه، غذا و اثاث البیت می داند که متناسب با شأن منفق علیه (کسی که نفقه به او پرداخت می شود) باشد. با این حال، رویه قضایی و عرف جامعه امروزی، دامنه این مصادیق را گسترده تر کرده و موارد زیر را نیز در بر می گیرد:

• خوراک: تأمین غذای کافی و مناسب برای رشد و سلامت جسمی.
• پوشاک: تهیه لباس های متناسب با فصول مختلف و شأن اجتماعی.
• مسکن: فراهم آوردن محلی امن و متناسب برای سکونت.
• هزینه های درمانی و بهداشتی: شامل ویزیت پزشک، دارو، درمان های تخصصی و بیمه.
• هزینه های تحصیلی: شهریه مدرسه یا دانشگاه (در صورت نیاز و در شرایط خاص)، لوازم التحریر، کتب درسی و سایر ملزومات آموزشی.
• لوازم ضروری متعارف: شامل برخی هزینه های فرهنگی، تفریحی و ورزشی که در رشد اجتماعی و روحی فرزند مؤثر است و در عرف جامعه ضروری تلقی می شود.

ملاک تعیین میزان نفقه، علاوه بر نیازهای فرزند و شأن خانوادگی او، توانایی مالی پدر نیز هست. این موضوع به این معناست که برخلاف نفقه زوجه که مرد به هر ترتیب موظف به پرداخت آن است (مگر در موارد نشوز)، نفقه فرزند متناسب با استطاعت مالی پدر تعیین می شود.

چه کسی مسئول پرداخت نفقه فرزند است؟ سلسله مراتب قانونی

مسئولیت پرداخت نفقه فرزند یک سلسله مراتب قانونی مشخص دارد که در ماده ۱۱۹۹ قانون مدنی به وضوح تبیین شده است. این مسئولیت، حتی در صورت طلاق یا جدایی والدین و نیز فارغ از اینکه حضانت فرزند با چه کسی است، پابرجاست.

1. پدر: در درجه اول، مسئولیت تأمین نفقه فرزندان به عهده پدر است. این وظیفه قانونی، از زمان تولد فرزند آغاز می شود و تا زمانی که شرایط قانونی برای دریافت نفقه محقق باشد، ادامه می یابد.
2. جد پدری (پدربزرگ پدری): در صورتی که پدر فوت کرده باشد، یا به دلیل فقر و عدم تمکن مالی قادر به پرداخت نفقه نباشد، مسئولیت به جد پدری منتقل می شود. قانونگذار در این خصوص قاعده اقرب فالاقرب را در نظر گرفته است، به این معنا که نزدیک ترین خویشاوند پدری در اولویت است.
3. مادر: اگر پدر و جد پدری (یا اجداد پدری بالاتر) وجود نداشته باشند یا همگی ناتوان از پرداخت نفقه باشند، تکلیف پرداخت نفقه بر عهده مادر قرار می گیرد.
4. اجداد و جدات پدری و مادری: در مرتبه چهارم، در صورت عدم وجود یا عدم توانایی مادر، این تکلیف با رعایت اقرب فالاقرب، بر عهده اجداد مادری (پدربزرگ و مادربزرگ مادری) و جدات پدری (مادربزرگ پدری) خواهد بود. اگر چند نفر از اجداد و جدات در یک درجه اقربیت باشند، نفقه را باید به نسبت مساوی پرداخت کنند.

مسئولیت پرداخت نفقه فرزند یک تکلیف قانونی مستقل است و تحت هیچ شرایطی، حضانت فرزند یا وضعیت تأهل مجدد مادر، پدر را از این مسئولیت معاف نمی کند.

تفاوت اصلی نفقه فرزند با نفقه زوجه

اگرچه هر دو نوع نفقه (زوجه و فرزند) از تکالیف مالی مرد در برابر اعضای خانواده محسوب می شوند، اما تفاوت های بنیادینی دارند که در ادامه به آن ها اشاره می شود:

• شرط نیاز مالی: نفقه فرزند، برخلاف نفقه زوجه، مشروط به نیاز مالی فرزند است. ماده ۱۱۹۷ قانون مدنی بیان می کند: کسی مستحق نفقه است که ندار بوده و نتواند به وسیله اشتغال به شغل یا حرفه، وسایل معیشت خود را فراهم سازد. این یعنی اگر فرزند دارای شغل و درآمد کافی باشد، یا از اموال شخصی خود بتواند معاشش را تأمین کند، دیگر استحقاق دریافت نفقه از پدر (یا سایر مسئولین) را نخواهد داشت. در حالی که نفقه زوجه، حتی اگر زن شاغل و دارای تمکن مالی باشد، بر عهده شوهر است.
• قابلیت مطالبه نفقه گذشته: نفقه زوجه گذشته قابل مطالبه است و زن می تواند حتی برای سال های گذشته نفقه خود را طلب کند. اما ماده ۱۲۰۶ قانون مدنی به صراحت بیان می دارد که نفقه اقارب (شامل فرزندان) فقط برای زمان حال قابل مطالبه است و نفقه گذشته فرزند، مگر در صورت وجود توافق کتبی و رسمی، قابل مطالبه نیست.
• شروع تکلیف: تکلیف نفقه زوجه با عقد دائم و تمکین زن آغاز می شود، در حالی که نفقه فرزند از لحظه تولد او بر عهده پدر است.

سن تکلیف پرداخت نفقه برای فرزندان: پاسخ اصلی به سوال

در این بخش، به طور خاص به پرسش اصلی مقاله، یعنی نفقه فرزندان تا چه سنی بر پدر واجب است؟ پاسخ داده خواهد شد و شرایط خاص هر یک از فرزندان دختر و پسر با جزئیات بیشتر تبیین می گردد.

نفقه فرزند دختر تا چه سنی بر پدر واجب است؟

برخلاف تصور رایج، قانون مدنی ایران سن مشخصی را برای پایان نفقه فرزند دختر تعیین نکرده است. شرط اصلی برای تداوم دریافت نفقه توسط دختر، همان طور که در ماده ۱۱۹۷ قانون مدنی ذکر شد، عدم توانایی مالی برای تأمین معاش و عدم ازدواج است.

• عدم ازدواج: تا زمانی که دختر ازدواج نکرده باشد، حتی اگر به سن قانونی رشد (۱۸ سالگی) رسیده باشد، و توانایی مالی برای تأمین معاش خود را نداشته باشد، پدر موظف به پرداخت نفقه اوست. با عقد ازدواج، تکلیف نفقه به عهده همسر او منتقل می شود.
• عدم توانایی مالی: اگر دختر پس از رسیدن به سن بلوغ (۹ سال تمام قمری) و سن رشد، شاغل باشد و بتواند از طریق شغل یا حرفه خود، معاش زندگی اش را تأمین کند، حتی اگر ازدواج نکرده باشد، حق دریافت نفقه از پدر را نخواهد داشت.
• تأثیر تحصیلات عالی بر نفقه دختر: در صورتی که دختر در حال تحصیل در دانشگاه یا مراکز آموزش عالی باشد و به دلیل اشتغال به تحصیل نتواند شغل مناسبی برای تأمین معاش خود پیدا کند، و نیاز مالی او نیز محرز باشد، نفقه او تا پایان تحصیلات بر پدر واجب خواهد بود. این موضوع بستگی به رأی قاضی و شرایط خاص پرونده دارد.

بنابراین، برای دختران، ازدواج نقطه ی پایانی بر تکلیف نفقه پدر است، مگر اینکه پس از طلاق، مجدداً به خانه پدری بازگردد و نیازمند باشد که در این صورت نیز مسئولیت نفقه به پدر باز می گردد تا زمانی که دوباره ازدواج کند یا بتواند معاش خود را تأمین کند.

نفقه فرزند پسر تا چه سنی بر پدر واجب است؟

همانند فرزند دختر، قانون مدنی ایران سن مشخصی را برای پایان نفقه فرزند پسر نیز تعیین نکرده است. ملاک اصلی، ماده ۱۱۹۷ قانون مدنی و عدم توانایی مالی برای تأمین معاش و عدم اشتغال به کار مناسب است. با این حال، رویه قضایی و عرف جامعه در مورد پسران، تفاوت هایی با دختران دارد:

• تا ۱۸ سالگی (سن رشد): معمولاً تا زمانی که پسر به سن ۱۸ سالگی (سن رشد قانونی) نرسیده باشد و مشغول تحصیل در مدرسه باشد، نفقه او بر پدر واجب است. انتظار می رود که در این سن، فرد قادر به تأمین معاش خود نباشد.
• بعد از ۱۸ سالگی و در دوران تحصیل: اگر پسر بعد از ۱۸ سالگی مشغول تحصیل در دانشگاه یا مراکز آموزش عالی باشد و به دلیل مشغله تحصیلی نتواند به شغل مناسبی مشغول شود و نیاز مالی او نیز محرز باشد، نفقه او می تواند تا پایان تحصیلات و زمان فارغ التحصیلی یا یافتن شغل مناسب، ادامه یابد.
• خدمت سربازی: در دوران خدمت سربازی، با توجه به اینکه فرد اغلب حقوق ناچیزی دریافت می کند که برای تأمین معاش کافی نیست، و نیز قادر به اشتغال به کار مناسب نمی باشد، نفقه او همچنان بر پدر واجب تلقی می شود.
• بیماری، از کار افتادگی یا معلولیت: در صورتی که فرزند پسر به دلیل بیماری، از کار افتادگی، معلولیت یا هر مانع دیگری، قادر به تأمین معاش خود نباشد، نفقه او می تواند تا پایان عمر نیز بر پدر (و سپس سایر مسئولین نفقه) واجب باشد.
• اشتغال به کار مناسب: ملاک اصلی، توانایی پسر در یافتن شغلی است که بتواند به صورت متعارف، هزینه های زندگی خود را تأمین کند. اگر پسری توانایی کسب درآمد داشته باشد و از یافتن شغل مناسب خودداری کند، ممکن است حق نفقه او از بین برود.

جدول مقایسه ای: تفاوت سن تکلیف نفقه فرزند دختر و پسر

برای درک بهتر تفاوت ها، جدول زیر خلاصه ای از وضعیت نفقه فرزندان دختر و پسر را ارائه می دهد:

ویژگی	نفقه فرزند دختر	نفقه فرزند پسر
سن پایان نفقه	سن مشخصی ندارد.	سن مشخصی ندارد.
ملاک اصلی پایان نفقه	ازدواج یا استقلال مالی از طریق اشتغال.	استقلال مالی از طریق اشتغال به کار مناسب (معمولاً بعد از ۱۸ سالگی) یا پایان تحصیلات.
تأثیر تحصیلات عالی	در صورت عدم اشتغال و نیاز مالی، نفقه می تواند ادامه یابد.	در صورت عدم اشتغال و نیاز مالی، نفقه می تواند تا پایان تحصیلات ادامه یابد.
خدمت سربازی	–	نفقه ادامه دارد، زیرا فرد قادر به تأمین معاش نیست.
بیماری/معلولیت	در صورت عدم توانایی مالی، نفقه تا پایان عمر ادامه می یابد.	در صورت عدم توانایی مالی، نفقه تا پایان عمر ادامه می یابد.

نفقه فرزند در شرایط خاص

مسئولیت پرداخت نفقه فرزند، در مواجهه با برخی شرایط خاص زندگی والدین یا خود فرزند، ممکن است ابهامات و پرسش هایی را ایجاد کند. در این بخش، به بررسی این شرایط و پاسخ های قانونی مربوط به آن ها می پردازیم.

نفقه فرزند بعد از طلاق والدین

طلاق والدین هیچ گونه تأثیری بر مسئولیت پدر در پرداخت نفقه فرزندان ندارد. همان طور که در ماده ۱۱۹۹ قانون مدنی تصریح شده، تکلیف پرداخت نفقه در درجه اول بر عهده پدر است و این تکلیف فارغ از وضعیت زناشویی والدین و حضانت فرزندان است. حتی اگر حضانت فرزندان به مادر واگذار شده باشد، پدر همچنان موظف به تأمین نیازهای مالی فرزندان خود خواهد بود. دادگاه های خانواده با احراز شرایط نفقه و توانایی مالی پدر، او را ملزم به پرداخت نفقه فرزند پس از طلاق می کنند.

نفقه فرزند بعد از ازدواج مجدد مادر

ازدواج مجدد مادر نیز تأثیری بر تکلیف قانونی پدر در پرداخت نفقه فرزند ندارد. مسئولیت پدر برای تأمین نفقه فرزندان خود، یک تکلیف مستقل است که با ازدواج مادر تغییر نمی کند. حتی اگر همسر جدید مادر، تمایل به کمک مالی به فرزندخوانده داشته باشد، این موضوع از بار مسئولیت قانونی پدر اصلی کم نمی کند. فرزند حق دارد نفقه خود را از پدر اصلی خود مطالبه کند و ازدواج مجدد مادر، این حق را از بین نمی برد.

نفقه فرزند بعد از فوت پدر

پس از فوت پدر، تکلیف پرداخت نفقه فرزندان بر اساس سلسله مراتب قانونی مندرج در ماده ۱۱۹۹ قانون مدنی به شرح زیر است:

1. جد پدری (پدربزرگ پدری): در صورت فوت پدر، مسئولیت نفقه به عهده جد پدری فرزند منتقل می شود.
2. مادر: اگر جد پدری نیز فوت کرده باشد یا قادر به پرداخت نفقه نباشد، مسئولیت به مادر منتقل می گردد.
3. اجداد و جدات پدری و مادری: در نهایت، اگر مادر نیز قادر به پرداخت نفقه نباشد، این تکلیف بر عهده اجداد و جدات پدری و مادری قرار می گیرد، با رعایت نزدیک ترین خویشاوند.

این سلسله مراتب قانونی تضمین می کند که نیازهای فرزند در هر شرایطی تأمین شود.

نفقه فرزند نامشروع

با وجود اینکه بر اساس قانون مدنی، فرزند حاصل از رابطه نامشروع (زنا) به زناکار منتسب نمی شود، اما رأی وحدت رویه شماره ۶۱۷ هیئت عمومی دیوان عالی کشور، تکلیف پدر طبیعی (پدری که از طریق رابطه نامشروع دارای فرزند شده) به پرداخت نفقه فرزند نامشروع را تأیید کرده است. این رأی با رویکرد حمایت از حقوق کودک و تأمین نیازهای اساسی او صادر شده و پدر زیستی را مکلف به پرداخت نفقه می داند.

نفقه فرزند خوانده

بر اساس قوانین مربوط به حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، نفقه فرزند خوانده بر عهده پدرخوانده و مادرخوانده است. پس از پذیرش فرزندخواندگی، پدرخوانده و مادرخوانده به عنوان ولی قهری فرزند محسوب می شوند و تمامی حقوق و تکالیف مربوط به نفقه و سرپرستی بر عهده آن ها قرار می گیرد. در صورت فوت یا عدم توانایی مالی پدرخوانده، این مسئولیت بر عهده مادرخوانده و سپس سایر اقارب خواهد بود.

نفقه فرزند در صورت حضانت مادر یا شخص دیگر

مسئولیت پرداخت نفقه فرزند، همان طور که پیشتر نیز اشاره شد، مستقل از موضوع حضانت است. این بدان معناست که حتی اگر حضانت فرزند (دختر یا پسر) به مادر یا شخص دیگری واگذار شده باشد، مسئولیت اصلی پرداخت نفقه همچنان بر عهده پدر است. حضانت صرفاً به معنای نگهداری و تربیت فرزند است، در حالی که نفقه به معنای تأمین هزینه های مالی و معیشتی اوست. بنابراین، پدر نمی تواند به بهانه اینکه حضانت فرزند با او نیست، از پرداخت نفقه شانه خالی کند.

نفقه فرزند بالای ۱۸ سال

مبحث نفقه فرزند بالای ۱۸ سال از جمله پربحث ترین موضوعات است. همان طور که بیان شد، قانون سن مشخصی را تعیین نکرده و ملاک نیاز مالی است.

• فرزندان دانشجو: اگر فرزند (پسر یا دختر) پس از ۱۸ سالگی مشغول تحصیل در دانشگاه باشد و به دلیل مشغله تحصیلی نتواند شغل مناسبی پیدا کند و درآمدی برای تأمین معاش خود نداشته باشد، نفقه او تا پایان تحصیلات و استقلال مالی بر عهده پدر خواهد بود.
• عدم توانایی کسب شغل: در صورتی که فرزند بالای ۱۸ سال، به دلایل موجهی مانند بیماری، معلولیت، یا عدم وجود فرصت شغلی مناسب (و تلاش برای یافتن کار)، قادر به تأمین معاش خود نباشد، نفقه او همچنان بر پدر واجب است.
• اشتغال به کار و استقلال مالی: اگر فرزند بالای ۱۸ سال بتواند با اشتغال به کار، معاش خود را تأمین کند، حتی اگر هنوز ازدواج نکرده باشد (در مورد دختر) یا در حال تحصیل باشد، حق نفقه از او سلب می شود.

آیا جهیزیه جزو نفقه دختر محسوب می شود؟

خیر، از نظر قانونی، جهیزیه جزو نفقه دختر محسوب نمی شود و هیچ الزامی برای پدر در پرداخت جهیزیه تحت عنوان نفقه وجود ندارد. نفقه شامل نیازهای روزمره و ضروری زندگی است که پیشتر به آن اشاره شد. جهیزیه یک سنت عرفی و فرهنگی در ایران است و بسیاری از پدران با توجه به توانایی مالی و عرف جامعه، آن را فراهم می کنند، اما این یک تکلیف قانونی نیست که در صورت عدم پرداخت، بتوان از پدر شکایت کرد. دادگاه نیز نمی تواند پدر را به دلیل عدم تأمین جهیزیه ملزم به پرداخت آن کند.

جنبه های عملی و حقوقی مطالبه نفقه

در این بخش، به جنبه های عملی و حقوقی مطالبه نفقه فرزند، نحوه تعیین میزان آن، ضمانت های اجرایی و شرایط خاصی مانند اعسار یا عدم مطالبه نفقه گذشته پرداخته می شود.

نحوه مطالبه نفقه فرزند

مطالبه نفقه فرزند یک حق قانونی است که باید از طریق مراجع قضایی پیگیری شود. مراحل گام به گام مطالبه نفقه به شرح زیر است:

1. تنظیم دادخواست: شخص واجد شرایط (معمولاً مادر به نمایندگی از فرزند صغیر، یا خود فرزند کبیر) باید دادخواستی تحت عنوان مطالبه نفقه فرزند به دادگاه خانواده تقدیم کند. در دادخواست باید مشخصات کامل خواهان (مطالبه کننده) و خوانده (پدر یا فرد مسئول نفقه)، مبلغ مورد درخواست (در صورت امکان)، و دلایل مطالبه نفقه (مانند عدم پرداخت نفقه برای مدت مشخص) ذکر شود.
2. مدارک لازم:
   • شناسنامه و کارت ملی خواهان و خوانده.
   • سند ازدواج والدین.
   • شناسنامه فرزندان.
   • مدارک مربوط به حضانت (در صورت وجود).
   • گواهی اشتغال به تحصیل فرزند (برای فرزندان بالای ۱۸ سال).
   • گواهی پزشکی (در صورت بیماری یا معلولیت فرزند).
   • هرگونه مدرک یا شاهد برای اثبات عدم توانایی مالی فرزند و توانایی مالی پدر.
3. ارجاع به کارشناس: در بسیاری از موارد، دادگاه جهت تعیین میزان نفقه، پرونده را به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع می دهد. کارشناس با بررسی وضعیت مالی پدر، نیازهای متعارف فرزند، شأن خانوادگی و اجتماعی، و وضعیت تورم، مبلغ نفقه را برآورد می کند.
4. صدور رأی: پس از بررسی های لازم، دادگاه با در نظر گرفتن گزارش کارشناس و سایر شواهد و مستندات، حکم به پرداخت نفقه توسط پدر صادر می کند.

میزان نفقه فرزند

میزان نفقه فرزند یک نرخ ثابت و مشخص ندارد و به صورت سالانه یا ماهانه متغیر است. تعیین آن به عوامل مختلفی بستگی دارد:

• توانایی مالی پدر: یکی از مهم ترین ملاک ها، توان مالی و درآمد پدر است. پدر ملزم به پرداخت نفقه متناسب با درآمد و دارایی خود است.
• نیازهای فرزند: نیازهای واقعی و ضروری فرزند، شامل خوراک، پوشاک، مسکن، تحصیل، درمان و سایر هزینه های متعارف زندگی او مد نظر قرار می گیرد.
• شان اجتماعی: وضعیت اجتماعی و خانوادگی طرفین نیز در تعیین میزان نفقه مؤثر است.
• تورم و رشد قیمت ها: با توجه به تغییرات اقتصادی و تورم، میزان نفقه هر ساله توسط کارشناسان و دادگاه ها مورد بازنگری قرار می گیرد.
• امکان تقاضای تعدیل نفقه: در صورت تغییر قابل توجه در توان مالی پدر یا نیازهای فرزند، هر یک از طرفین می توانند با ارائه دادخواست تعدیل نفقه (افزایش یا کاهش) به دادگاه، تقاضای بازنگری در میزان نفقه تعیین شده را داشته باشند.

جرم عدم پرداخت نفقه فرزند (ماده ۶۴۲ قانون مجازات اسلامی)

خودداری از پرداخت نفقه فرزند، در صورت وجود شرایط لازم، می تواند علاوه بر دعوای حقوقی، جنبه کیفری نیز پیدا کند. ماده ۶۴۲ کتاب تعزیرات قانون مجازات اسلامی (بخش پنجم) صراحتاً بیان می دارد: هر کس با داشتن استطاعت مالی نفقه زن خود را در صورت تمکین ندهد یا از تأدیه نفقه سایر اشخاص واجب النفقه امتناع نماید، دادگاه او را از سه ماه و یک روز تا پنج ماه حبس محکوم می نماید.

شرایط تحقق جرم:

• استطاعت مالی پدر: پدر باید توانایی مالی برای پرداخت نفقه را داشته باشد.
• خودداری عمدی: پدر باید عمداً و بدون عذر موجه از پرداخت نفقه خودداری کند.
• مطالبه نفقه: نفقه باید توسط ذی نفع مطالبه شده باشد.

در چنین شرایطی، مادر یا فرزند کبیر می تواند با طرح شکایت کیفری در دادسرا، پیگرد قانونی پدر را درخواست کند. تفاوت دعوای حقوقی و کیفری در این است که دعوای حقوقی برای الزام به پرداخت نفقه است، در حالی که دعوای کیفری برای مجازات پدر به دلیل عدم پرداخت عمدی نفقه است.

اعسار از پرداخت نفقه فرزند

اعسار به معنای ناتوانی مالی یک فرد از پرداخت بدهی های خود است. در مورد نفقه فرزند، اگر پدر یا فرد مسئول نفقه، به دلیل عدم توانایی مالی قادر به پرداخت نفقه نباشد، می تواند با ارائه دادخواست اعسار از پرداخت نفقه به دادگاه خانواده، تقاضای معافیت موقت یا تقسیط مبلغ نفقه را نماید.

شرایط پذیرش دادخواست اعسار:

1. اثبات عدم تمکن مالی: فرد مدعی اعسار باید دلایل و مدارک کافی مبنی بر عدم توانایی مالی خود به دادگاه ارائه دهد. این مدارک می تواند شامل گواهی عدم اشتغال، صورت حساب های بانکی، مدارک مربوط به بیماری یا از کارافتادگی، و شهادت شهود باشد. صرف ادعا کافی نیست.
2. بررسی وضعیت معیشتی: دادگاه با بررسی دقیق وضعیت معیشتی و دارایی های فرد، در خصوص اعسار وی تصمیم می گیرد.

آثار اعسار:

• اگر اعسار پدر ثابت شود، دادگاه ممکن است حکم به تقسیط مبلغ نفقه یا تعیین مبلغی کمتر از میزان قبلی به عنوان نفقه جاری صادر نماید.
• اعسار از پرداخت نفقه، به معنای سلب کامل مسئولیت پرداخت نفقه نیست؛ بلکه صرفاً نحوه و میزان پرداخت آن را تحت تأثیر قرار می دهد.
• در صورتی که وضعیت مالی فرد معسر بهبود یابد، ذی نفع (مادر یا فرزند) می تواند مجدداً تقاضای تعدیل نفقه را از دادگاه بنماید.

نفقه گذشته فرزند

بر اساس ماده ۱۲۰۶ قانون مدنی، نفقه گذشته فرزند (اقارب) قابل مطالبه نیست. این یک تفاوت اساسی با نفقه زوجه است که در آن زن می تواند نفقه گذشته خود را مطالبه کند. دلیل این حکم آن است که قانونگذار، نفقه اقارب را برای تأمین نیازهای فعلی و آتی می داند و نه دینی که بر ذمه ی والدین برای گذشته انباشته شده باشد. این امر با هدف جلوگیری از ایجاد اختلافات طولانی مدت بر سر مسائل مالی گذشته و تسهیل روابط خانوادگی است.

با این حال، یک استثنا وجود دارد: اگر پدر طی یک توافق کتبی و رسمی (مثلاً در قالب یک سند یا اقرارنامه)، متعهد به پرداخت مبلغ معینی به عنوان نفقه برای زمان مشخصی در گذشته شده باشد و از انجام آن خودداری کرده باشد، در این صورت مادر یا قیم قانونی فرزند می تواند بر اساس آن سند یا توافق نامه، مطالبه وجه نماید. در این حالت، مطالبه بر مبنای تعهد قراردادی است نه صرفاً حق قانونی نفقه.

سوالات متداول

در ادامه به برخی از پرتکرارترین سوالات در زمینه نفقه فرزندان پاسخ داده می شود:

آیا نفقه فرزند بعد از بلوغ هم ادامه دارد؟

بله، نفقه فرزندان بعد از بلوغ نیز ادامه دارد، به شرط آنکه فرزند (چه دختر و چه پسر) نیازمند باشد و توانایی تأمین معاش خود را نداشته باشد. بلوغ جنسی یا رسیدن به سن ۱۸ سالگی، به تنهایی پایان دهنده تکلیف نفقه نیست.

اگر دختر شاغل باشد، باز هم نفقه به او تعلق می گیرد؟

خیر، اگر دختر از طریق اشتغال به کار، درآمد کافی برای تأمین معاش خود را داشته باشد و نیازمند نباشد، حتی اگر ازدواج نکرده باشد، دیگر نفقه به او تعلق نمی گیرد. شرط اصلی نفقه اقارب، نیاز مالی است.

پسر دانشجو تا چه سنی نفقه می گیرد؟

پسر دانشجو که پس از ۱۸ سالگی مشغول تحصیل در دانشگاه است و به دلیل تحصیل قادر به اشتغال تمام وقت و تأمین معاش خود نیست، می تواند تا پایان تحصیلات (و یا تا زمانی که بتواند شغل مناسبی پیدا کند) نفقه دریافت کند. سن مشخصی برای این موضوع تعیین نشده و بستگی به شرایط تحصیلی و توانایی مالی او دارد.

آیا خدمت سربازی مانع دریافت نفقه پسر می شود؟

خیر، خدمت سربازی مانع دریافت نفقه پسر نمی شود. از آنجا که در دوران سربازی، معمولاً حقوق دریافتی کافی برای تأمین معاش نیست و فرد نمی تواند شغل مناسبی داشته باشد، نفقه او همچنان بر پدر واجب است.

اگر پدر از پرداخت نفقه خودداری کند، چه باید کرد؟

در صورت خودداری پدر از پرداخت نفقه، مادر یا خود فرزند (اگر کبیر باشد) می تواند از طریق دادگاه خانواده دادخواست حقوقی مطالبه نفقه را مطرح کند. همچنین، در صورت تمکن مالی پدر و خودداری عمدی او، می توان از طریق دادسرا شکایت کیفری نیز مطرح کرد که می تواند منجر به مجازات حبس برای پدر شود.

میزان نفقه فرزند توسط چه کسی تعیین می شود؟

میزان نفقه فرزند در صورت عدم توافق والدین، توسط دادگاه خانواده و با ارجاع به کارشناس رسمی دادگستری تعیین می شود. کارشناس با در نظر گرفتن توان مالی پدر، نیازهای فرزند، شأن اجتماعی و تورم، مبلغ را برآورد می کند.

آیا بعد از ۱۸ سالگی، خود فرزند می تواند نفقه مطالبه کند؟

بله، پس از رسیدن به سن ۱۸ سالگی (سن رشد قانونی)، فرزند می تواند به طور مستقیم و بدون نیاز به قیم یا ولی، دادخواست مطالبه نفقه را به دادگاه خانواده تقدیم کند، به شرط آنکه نیازمند باشد و قادر به تأمین معاش خود نباشد.